Termiz davlat universiteti turizm va iqtisodiyot fakulteti turizm kafedrasi

III BOB AQSHning turizm infratuzilmalari

AQSH maydonining kattaligi bo‘yicha dunyoda 3-o‘rinda turuvchi davlat bo‘lib, hududining ko‘lami 9,8 mln.km². Aholisining soni 327 million 631 ming kishi. Poytaxti Vashington shahri. Urbanizatsiya darajasi 76%. AQSHga 2017 yilda jami 75,6 mln turist tashrif buyurgan bo`lib, bu jihatdan dunyoda etakchi turustik mamlakatlardan biridir.
Mamlakatda turizm asosan 3 mintaqada Florida, Kaliforniya va shimoli-sharqiy shtatlarda mujassamlashgan. AQSH aholisining taxminan 40% aynan shu hududda istiqomat qiladi. Mamlakatning bu qismida Nyu-York, Pensilvaniya, Virjiniya, Aylend, Nyu-Jersi, Delaver, Merilend va G‘arbiy Virjiniya shtatlari joylashgan. Yevropalik rohiblar 1620-yili hozirgi Boston shahri yaqinida qirg‘oqqa tushganlar. Bu yerda ularning birinchi manzilgohlari saqlanib qolgan. Plyajlar tizimi shimolda Keyp-Kod yaqinida boshlanib, janubda Keyp-Xatterasgacha cho‘zilib boradi. Norfolk va Long-Aylend shaharlari orasida Virjiniya-Bich, Oushn-Siti, Uildud va Atlantik-Siti kurort shaharchalari joylashgan. Men shtatida AQSHda mashhurlik bo‘yicha 2-o‘rinda turuvchi Arkadiya milliy bog‘i joylashgan bo‘lib, yiliga 4 millionga yaqin sayyohlarni qabul qiladi.
Florida shtatida turizm 1870-yillarda rivojlana boshladi. Mayami-Bich shahri yirik dam olish va hordiq chiqarish markazi sifatida shuhrat qozongan. Bu yerda kongress-biznes ham rivojlangan. Shimolroqda, Palm-Bich kurortida VIP - mehmonlar uchun qator villalar bunyod etilgan. Florida shtatining mashhur joylaridan Orlando yaqinidagi «Disney-lend» hamda Kanaveral shahri yaqinidagi «Yazouiy tadqiqotlar markazi»ni ajratsa bo‘ladi. Tashrif buyurayotganlar soni jihatidan Kaliforniya shtati birinchilikni qo‘lda saqlab kelmoqda. Tinch okeani bo‘yida joylashgan bu mintaqa aholisining 90% shaharlarda istiqomat qiladi. Shtatning shuhrat qozongan joylaridan biri - Yosemit milliy xiyoboni hisoblanadi. Kaliforniyaning bosh sayyohlik markazi Los-Anjeles (1781-yili asos solingan) shahri bo‘lib, bu yerda mashhur kinomarkaz - «Golliuud» hamda «Disney-lend» joylashgan.
Nevada shtatida kazinolari bilan mashhur Las-Vegas shahri joylashgan. Arizona shtatidagi Grand-kanon o‘zining betakror go‘zalligi bilan turistlarni o‘ziga rom etadi. Bu yerda maxsus turizm rivojlangan, masalan, alpinizm, speleologiya, tog‘ daryolarida qayiqlarda suzish va boshqalar. Grand-kanon milliy bog‘ga aylantirilgan bo‘lib, yiliga bu yerga 3,5 million mehmon tashrif buyuradi. Tog‘li shtatlar Vayoming, Kolorado, Montana va Yuta o‘zining boy rekreatsion zaxiralari bilan mashhur. Mamlakat madaniyati asrlar davomida turli xalqlarning madaniyati asosida shakllandi. Shunga qaramasdan uning negizi ingliz madaniyati asosiga qurilgan. Turli diniy mazhablar ham AQSH da boshqa mamlakatlarga nisbatan ko‘proq. Hozirda 250 dan ortiq turli mazhablar bo‘lishi bilan birga xristianlik dini ustun turadi. Madaniyatning turli sohalariga Afro-amerikaliklarning ta’siri ham katta va keyingi yillarda yanada kuchaygan. Shuningdek bir vaqtlar mahalliy aholi bo‘lgan hindular madaniyatining ham ta’siri mavjud. Kiyinishda va ovqatlanishda aynan AQSH uchun xos bo‘lgan unsurlar ko‘pgina mamlakatlarda tarqalgan. Masalan: «indigo» materialidan tikilgan kiyim (odatda bu materialni «jinsi» deb ataydilar) ayni paytda dunyo miqyosida tarqalgan. AQSH madaniyatiga xos boshqa xususiyatlar ham mavjud. Bularning ichida «Koka-kola» ichimligi, «Yast food» deb atalmish butun boshli ovqatlanish industriyasi va boshqalar bor. AQSHga tashrif buyurayotgan xorijlik mehmonlar ikki guruhga bo‘linadi:
1) okeanorti mehmonlari;
2) Meksika va Kanada davlatlaridan kelgan mehmonlar. Birinchi guruh barcha tashriflarning 62%ni ta’minlaydi. AQSH aholisi sonining kattaligiga qaramasdan xorijga unchalik ko‘p odam chiqmaydi. Shu bilan birga ichki turizmning miqyosi juda katta. Mahalliy ta’tillar uzoq muddatli emas (odatda ikki hafta). Shunga qaramasdan amerikaliklar undan unumli foydalanadilar. Mahalliy aholi sayohatlarning ko‘pchiligini avtomobillarda (80%) amalga oshiradi. Sayohatlar 1,5 ming km masofadan ortiqqa cho‘ziladi.
AQSH transport tizimi yuksak darajada rivojlangan. Hatto taksilarda ham kvitansiya beriladi, mijozlar esa harakat davrida sug‘urtalanadi. Shu bilan birga, litsenziyasi bo‘lmagan taksilar tizimi ham mavjud bo‘lib, bularda sug‘urtalash yo‘q. Bunday taksilarni «jipsi» deb ataydilar. AQSHga tashrif buyurganlarning hammasi dastlab immigratsion tekshiruvdan o‘tkaziladi. Yana bir o‘ziga xos xususiyat bu yerda 21 yoshga to‘lmagan shaxslarga spirtli ichimlik sotilmaydi. AQSH ning eng yirik shahri hamda iqtisodiy poytaxti Nyu-Yorkda jahon miqyosida eng baland ko‘p qavatli binolar joylashgan. Shaharda 60 dan ortiq ko‘priklar qurilgan. Nyu-Yorkning markaziy qismi «Manhetten» deb nomlanib, «Qoyali hudud» ma’nosini beradi. Manhettenga kiraverishda Atlantika okeani bo‘yida butun dunyoga mashhur «Ozodlik haykali» o‘rnatilgan. Mamlakat poytahti Vashington Kolumbiya okrugida joylashgan. Shaharning eng baland binosi Kapitoliy bo‘lib, qadimgi Rim me’morchiligi uslubida qurilgan. Diqqatga sazovor tomoni shundaki, Vashingtonda Kapitoliydan baland bo‘lgan binolarni qurish taqiqlangan. Shuningdek, poytaxtda AQSH prezidentining qarorgohi Oq uy joylashgan. Michigan ko‘lining bo‘yida AQSHning eng yirik shaharlaridan biri Chikago joylashgan.
AQSHning Tinch okeaniga chiquvchi eng yirik bandargohi San-Fransisko shahri bo‘lib, amerikaliklar bu yerni «G‘arbiy qirg‘oq durdonasi» deb ataydilar. Shaharda xitoyliklar ko‘p bo‘lib, «Chaynataun» deb nom olgan kvartallar sayyohlarni jalb etadi. San-Fransisko atroflarida uzumzorlar juda ko‘p bo‘lgani uchun bu yerni «Yayn Kantri», ya’ni «uinolar mamlakati» deb ataydilar. Mahalliy vinolar mashhur fransuz vinolari bilan bemalol raqobat qila oladi. Amerikaliklarning milliy ramzi sifatida mahalliy ichimlik - «Koka-Kola» dunyo miqyosida shuhrat qozongan. Yevropaga Amerika qit’asidan borgan makkajo‘xori mahalliy aholi orasida hozirga qadar juda mashhur. Bu o‘simlikning mahalliy nomi «mais» bo‘lib, hindular tomonidan 5000 yil ilgari ham etishtirilgan ekan. Makkajo‘xoridan nafaqat non va yog‘, balki spirtli ichimliklardan «uiski» va hatto tish yuvish pastasi ham tayyorlanadi. Bu noyob o‘simlikdan dunyoda katta shuhrat qozongan «pop-korn» tayyorlanadi. Ogayo shahrida hatto «Pop-korn» muzeyi ochilgan. Yuqoridagi xususiyatlarning barchasi mamlakatga sayyohlar oqimining kengayishida katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Qoʻshma Shtatlardagi turizm — har yili millionlab xalqaro va mahalliy sayyohlarga xizmat koʻrsatadigan yirik sanoatdir. Chet elliklar AQShga tabiiy moʻjizalar, shaharlar, tarixiy diqqatga sazovor joylar va koʻngilochar joylarni koʻrish uchun tashrif buyurishadi. Amerikaliklar shunga oʻxshash diqqatga sazovor joylarni, shuningdek, dam olish va dam olish joylarini qidiradilar.
Qoʻshma Shtatlarda turizm XIX asr oxiri va XX asr boshlarida shahar turizmi koʻrinishida tez rivojlandi. 1850-yillarga kelib, Qoʻshma Shtatlarda turizm ham madaniy faoliyat, ham sanoat sifatida yaxshi shakllangan. Nyu York shahri, Los-Anjeles, Chikago, Boston, Filadelfiya, Vashington va San-Fransisko kabi AQSh ning barcha yirik shaharlari 1890-yillardan boshlab koʻplab sayyohlarni jalb qilgan^[1]. 1915-yilga kelib, shahar sayohati amerikaliklarning idrok etishi va harakatlanishida sezilarli oʻzgarishlarni koʻrsatdi.
Sayohatni demokratlashtirish XX asrning boshlarida avtomobil sayohatda inqilob qilinganda sodir boʻldi. Xuddi shunday havo sayohatlarida ham 1945-1969-yillarda inqilob qilindi va bu Qoʻshma Shtatlardagi turizmga katta hissa qoʻshdi. 2013-yil fevral oyida AQShga sayohat qilayotgan xalqaro mehmonlar tomonidan sayohat va turizmga oid tovarlar va xizmatlar xaridlari 10,9 milliard dollarni tashkil etdi.
Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi sayohat va turizm sanoati 2001-yil 11-sentabr xurujlaridan salbiy taʼsir koʻrgan birinchi iqtisodiy tarmoqlardan biri edi^[2].

Ozodlik haykali. Nyu York

AQSHda turizm 29 shtatdagi uchta eng yirik ish beruvchilardan biri boʻlib, 2004-yilda 7,3 million kishi ish bilan taʼminlangan. 2018-yil holatiga koʻra Amerika Qoʻshma Shtatlari hukumati tomonidan tan olingan diqqatga sazovor joylar (NHL): Nyu-York shahri Qoʻshma Shtatlardagi eng koʻp tashrif buyuriladigan joy boʻlib, undan keyin Los-Anjeles, Orlando, Las-Vegas va Chikago turadi.
Sayyohlar Qoʻshma Shtatlarda boshqa mamlakatlarga qaraganda koʻproq pul sarflashadi, shu bilan birga, sayyohlar soni boʻyicha AmerikaFransiya va Ispaniyadan keyin uchinchi oʻrinda turadi^[3]. Bu nomuvofiqlikni AQShda uzoqroq qolish bilan o'zgartirish mumkin. XIX oxiri va XX asr boshlarida Qoʻshma Shtatlarda shahar turizmining yuksalishi asosan shaharlar infratuzilmasiga bog'liq edi. 1870- va 1880-yillarga qadar paketli turlar mavjud emas edi. O'sha vaqtlardagi turli xil tadbirkorlar, mehmonxona xizmatchilari va qoʻriqchilari va temir yoʻl agentlaridan tortib rassomlar va yozuvchilargacha gullab-yashnayotgan turizm sanoatidan yaxshi foyda olishgan. Lokomotiv poezdlarning ixtiro qilinishi1800-yillarda odamlarni oson va tezda sayohat qilishga imkon berdi.
1945-1969-yillardagi parvoz sayohatlaridagi inqilob Qoʻshma Shtatlardagi turizmga katta hissa qoʻshdi. Chorak asrda tijorat aviatsiyasi 28 yoʻlovchiga moʻljallangan samolyotlardan soatiga 200 milya (320 km/soat) dan kamroq tezlikda uchadigan 150 yoʻlovchiga moʻljallangan reaktiv laynerlar 600 mil/soat (970 km/soat) tezlikda qitʼalar boʻylab uchib ketdi. Bu vaqt ichida AQShda havo qatnovi ixtirosi biznes sayohatchilar va dam oluvchilar uchun odatiy holga aylandi. Aviatsiya texnologiyasining jadal rivojlanishi, Qoʻshma Shtatlardagi iqtisodiy farovonlik va havo qatnoviga boʻlgan talab AQShda tijorat aviatsiyasining boshlanishiga yordam berdi. XX asrning dastlabki 40 yilligida Amerikaning yirik shaharlari orasidagi uzoq masofali sayohatlar poyezdlar yordamida amalga oshirildi. 1950-yillarga kelib, havo sayohati koʻplab amerikaliklar uchun kundalik hayotning bir qismi edi. Bunga davlatlararo avtomagistral tizimining tashkil etilishi hamda amerikaliklar avtomobillarni yangi shaxsiy erkinlik va zavq sifatida koʻrgan avtomobillarga bogʻliqligi ham yordam berdi. AQShda sayyohlar tez, ishonchli va muntazam tizim yordamida deyarli istalgan joyga sayohat qilishlari mumkin edi. Baʼzilar uchun Gavayida dam olish uzoq muddatni olmas edi. Havo qatnovi hamma narsani oilaviy taʼtildan tortib Major League Beysbolgacha oʻzgartirdi^[9]. Bu xuddi XIX va XX asr boshlarida bugʻda ishlaydigan poezdlar kabi samara berdi.
XX asrning oxiriga kelib, butun dunyoda turizm sezilarli darajada oʻsdi. Jahon sayyohlik tashkiloti (JST, 1998) qayd etganidek, 1950-yilda chet eldan kelgan sayyohlar bir kunlik tashriflarni hisobga olmaganda, taxminan 25,2 million kishini tashkil etgan. 1997-yilga kelib bu koʻrsatkich 612,8 millionni tashkil etdi. 1950-yilda xalqaro harakatlardan tushumlar 2,1 milliard AQSH dollarini tashkil etgan boʻlsa, 1997-yilda ular 443,7 milliard dollarga koʻpaydi[10]. Qoʻshma Shtatlardagi sayohat va turizm sanoati 11-sentabr xurujlaridan keyin pasaydi. Terroristik hujumlarda terrorchilar toʻrtta tijorat laynerini qirgʻin quroli sifatida ishlatishdi, ularning barchasi Nyu Yorkka hujumga yoʻnaltirildi. Siti, Vashington, D.C va Pensilvaniyada 3000 ga yaqin oʻlim yuz berdi. Parvozlar qayta tiklanganidan keyingi birinchi haftada yoʻlovchilar soni qariyb 45 foizga kamaydi, yaʼni 11-sentabrgacha boʻlgan haftadagi 9 milliondan 5 milliongacha tushdi[11]. Mehmonxonalar va sayyohlik agentliklari butun dunyo boʻylab bekor qilindi. Hujumlardan keyingi toʻrt kun davomida mehmonxona sanoati taxminan 700 million dollar daromadni yoʻqotdi. Vaziyat keyingi oylarda tiklandi. Chunki Federal rezerv moliya tizimini barqaror ushlab turdi. AQSh Kongressi mamlakatning aviakompaniyalariga 5 milliard dollar grant va ularning parvozini davom ettirish uchun 10 milliard dollar kredit kafolati berdi[12].
AQSHda turizm 29 shtatdagi birinchi, ikkinchi yoki uchinchi yirik ish beruvchi boʻlib, 2004-yilda 7,3 million kishini ish bilan taʼminlagan. 2005-yilda AQShda sayyohlardan 1,19 milliardga yaqin foyda koʻrdi[13]. 2001-yil 11-sentabrdagi hujumlarning eng hayratlanarli natijalaridan biri 2002-yil fevraliga kelib uning orqaga qaytishi edi. Bu tez tiklanish, odatda, koʻp sharhlovchilar faqat besh oy oldin bashorat qilganidan tezroq edi[14].

Gollivud. Los Anjelis

Amerika Qoʻshma Shtatlari iqtisodiyoti 2007-yilda sezilarli darajada sekinlasha boshladi. Asosan koʻchmas mulk, gaz narxlari va tegishli moliyaviy muammolar tufayli hayot kechirish qiyinlashib qoldi. Koʻpgina iqtisodchilarning fikricha, iqtisodiyot 2007-yil oxirida yoki 2008-yil boshida tanazzulga yuz tutgan[15]. Sayyohlik marketingi uchun baʼzi shtat byudjetlari masalan, gaz narxining keskin oshib ketishiga duch kelayotgan Konnektikut shtati sayyohlar uchun byudjetlarni kamaytirdi.
2015-yilda Floridaga 100 million sayyoh tashrif buyurdi, bu mamlakat uchun rekorddir[16].

Florida
Bugungi kunda Qoʻshma Shtatlarda koʻngilochar bogʻlar, festivallar, kazino oʻyinlari, golf maydonchalari, tarixiy binolar va diqqatga sazovor joylar, mehmonxonalar, muzeylar, galereyalar, ochiq havoda dam olish, kurortlar, restoranlar va sport kabi koʻplab sayyohlik joylari mavjud[17].

XULOSA

Xulosa qilib aytganimizda, Zamonaviy dunyo iqtisodiyotida turizm murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida qaraladi, qaysiki turistik industriya jamiyati, turistik siyosat va iqtisodiyot bir butunlik sifatida qaraladi. Bunda iqtisodiy muammolar turizmning ijtimoiy ekologik aspektlari bilan birgalikda tahlil qilinadi. Gap shundaki bugungi kunda hayotiy strategiya va hayot uslublari qoida bo’yicha bir xil ijtimoiy-siyosiy asoslar ichida shakllanadi, ular shaxsning ijtimoiy tizimidagi muayyan maqomi bilan yuzaga keladi. Ammo shaxs uchun boshqa ijtimoiy guruh vakillarining yashash tarzi ahamiyat kasb eta boshlasa, bu holda ushbu guruhning ahloqiy iste’mol namunalariga mos keluvchi hayot tarziga o’zini namoyon etish yo’li bilan mansubligini ko’rsatishga tayyor bo’ladi.

Siyosiy va madaniy bilish turizm talablari segmenti kengaymoqda. Boshqa xalq va davlatlarning madaniyatini, san’tini an’analarini o’rganishga intiluvchi sayohatchilarning katta oqimi yevropaga, Osiyoga va yaqin sharqqa intilmoqda. Sayohatchilarning sport sog’lomlashtirish, davolash va boshqa turdagi turizmlarga siyosiy-madaniy o’rganish motivlarini kengayishi an’anasi kuzatilmoqda. Siyosiy-madaniy o’rganish turizm rivojlanishida xukumat va mahalliy ma’muriyatning madaniy yodgorliklarini avaylab asrash, ularga keluvchi sayyohlar oqimini boshqarishdagi kuch-g’ayratlari muhim o’rin tutadi.Turizm bоshqа sоhаlаrgа nisbаtаn tеz tаrаqqiy etаdigаn tаrmоqdir, chunki bu sоhа mаmlаkаtimiz uchun unchаlik kаttа invеstisiyani tаlаb qilmаsdаn rivоjlаnishi mumkin bo’lgаn sоhаdir. Bоshqа sоhаlаr, jumlаdаn hаvо, tеmiryo’l, аvtоmоbil trаnspоrti, оvqаtlаnish vа sаvdо shаhоbchаlаri, mеhmоnхоnаlаr rivоj tоpsа o’shа jоydа turistik оb’еktlаr mаvjud bo’lsа bеmаlоl turizmni rivоjlаntirish mumkin.

Turizmning yuqori daromad keltiruvchi soha bo’lganligi tufayli ko’pgina davlatlar va tadbirkorlar uning rivojlanishi uchun katta e’tibor bermoqdalar ular yangi-yangi mehmonxonalar qurmoqda,eskilarini rikonsturtruksiya qilib ta’mirlamoqda,qaysiki ularni ham jahon standartlari talablariga moslashtirishmoqda.
Amerika Qoʻshma Shtatlari iqtisodiyoti 2007-yilda sezilarli darajada sekinlasha boshladi. Asosan koʻchmas mulk, gaz narxlari va tegishli moliyaviy muammolar tufayli hayot kechirish qiyinlashib qoldi. Koʻpgina iqtisodchilarning fikricha, iqtisodiyot 2007-yil oxirida yoki 2008-yil boshida tanazzulga yuz tutgan[15]. Sayyohlik marketingi uchun baʼzi shtat byudjetlari masalan, gaz narxining keskin oshib ketishiga duch kelayotgan Konnektikut shtati sayyohlar uchun byudjetlarni kamaytirdi.
2015-yilda Floridaga 100 million sayyoh tashrif buyurdi, bu mamlakat uchun rekorddir[16].
Bugungi kunda Qoʻshma Shtatlarda koʻngilochar bogʻlar, festivallar, kazino oʻyinlari, golf maydonchalari, tarixiy binolar va diqqatga sazovor joylar, mehmonxonalar, muzeylar, galereyalar, ochiq havoda dam olish, kurortlar, restoranlar va sport kabi koʻplab sayyohlik joylari mavjud[17].