Termiz davlat universiteti "umumiy pedagogika" kafedrasi pedagogika nazariyasi
Download 1.33 Mb. Pdf ko'rish
|
umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti
|
Progmatizm oqimi va uning vakillari D.D'yul, A.Kombe ham shaxs
rivojlanishini biologik nuqtai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni fahat miqdoriy o‗zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga bog‗laydilar. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishi ijtimoiy omil omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitga bog‗lik deb ko‗rsatadilar. Muhit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta'sir tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o‗zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi. Ular ijtiomiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. Demak, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning shaxs bo‗lib kamolga yetishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning ta'sirini aniqlashda ilg‗or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta'limotiga suyaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog‗lik bo‗lgan ijtimoiy hayotdagi murakkab voqyelik deb qaraladi. Ular individning ma'naviy boyligi uning munosabatlariga bog‗lik, deb hisoblaydilar. Haqiqatdan ham, shaxs mehnat faoliyati zaminida rivojlanadi, kamolga yetadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa o‗z navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma'lum ijtimoiy tuzum mahsulidir. Jamiyat shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ro‗yobga chiqarishi yoki yo‗q qilishi mumkin. Faylasuflar shaxsni tabiatning bir bo‗lagi deb baholaydilar. Bu insondagi layoqat kurtaklari bo‗lib, uning rivojlanishi uchun tarbiya kerak, degan g‗oyani ifodalaydi. Jamiyat taraqqiyoti shaxs rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Demak, shaxs bilan jamiyat o‗rtasida ham uzviy aloqa mavjud. Shunday qilib, odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit, inson o‗rtasidagi murakkab aloqa ta'siri ostida ro‗y beradi, inson ularga faol ta'sir etadi va shu yo‗l bilan hayoti va o‗z tabiatini o‗zgartiradi. Shaxsga ijtimoiy muhitning ta'siri ham muhim. Bu tarbiya tizimi orqali amalga oshiriladi. Birinchidan, tarbiya ta'sirida muhit bera olmagan bilim, ma'lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog‗lik ko‗nikma va malakalar hosil bo‗ladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug‗ma kamchiliklar ham o‗zgartirilib, shaxs kamolga yetadi. Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta'sirini ham yo‗qotish mumkin. To‗rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta'sir etadi, bu tarbiya doimiy va uzluksizdir. Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi o‗ringa ega bo‗lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta'sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin. 2.Shaxs rivojlanishida faoliyatnig o‗rni. Shaxs rivojlanishida irsiyat, muhit, tarbiya bilan bir qatorda inson faoliyati ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu degani inson qanchalik mehnat qilsa, uning rivojlanishi shunchalik yuqori bo‗ladi. Faoliyat o‘zi nima? Faoliyat inson tomonidan tabiiy va ijtimoiy hayotni maqsadga muvofiq o‗zgartirishga yo‗naltirilgan ijtimoiy-tarixiy turmushning o‗ziga xos shaklidir. Insonning qobiliyati va yoshi u tomonidan tashkil etilayotgan faoliyat mohiyatiga ko‗ra belgilanadi. Faoliyat jarayonida inson shaxsi, har tomonlama va bir butun, yaxlit holda rivojlanadi. Lekin faoliyatni maqsadga muvofiq amalga oshirishi uchun uni to‗g‗ri tashkil etish lozim. Lekin ko‗p holatlarda shaxsning rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratilmaydi, tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy mehnat, bilish faoliyatlari cheklangan bo‗ladi. O‗smir va o‗spirinlar faoliyatining asosiy turlariga o‗yin, o‗qish va mehnat kiradi. Ular yo‗nalishiga ko‗ra bilishga doir, ijtimoiy, sport, badiiy, texnik, hunarmandchilik hamda shaxsiy qiziqishga ko‗ra tanlangan sohalardan iborat. Faoliyatning asosiy turi – muloqotdir. Faoliyat faol va passiv bo‗lishi mumkin. O‗smir faoliyati muhit va tarbiya ta'sirida faollashishi yoki susayishi mumkin. Inson shaxsining rivojlanishida uning butun vujudi bilan sevib, o‗z imkoniyatlarini namoyon etib, mehnat qilish, o‗zini shaxs sifatida ko‗rsata olishi unda o‗z faoliyatidan qoniqish hosil qiladi. Uning ijtimoiy mehnatdagi ishtirokida faollik ko‗zga tashlanadi. Ta'lim jarayonida faollik o‗quvchiga bilimlarni chuqur va mustahkam egallashga, o‗z qobiliyatini namoyon etishga yo‗llaydi. Bilishga bo‗lgan faollik o‗quvchining intellektual rivojlanishini ta'minlaydi. Faollik ko‗rsatishning asosini esa hamma vaqt ehtiyoj tashkil etadi. Ehtiyojlarning xilma-xilligi faoliyatining ham turlarini kengaytiradi. Shunga ko‗ra, o‗quvchining turli yosh davrlarida ularning faoliyati turlicha bo‗ladi. Ta'lim muassasasida hamma vaqt bir xil talab shaxs rivojlanishida ijobiy natija beravermaydi. Turli yosh davrlarida faoliyatning turlari va mohiyati o‗zgarib turishi kerak. Insonning ijtimoiy faolligi, qobiliyati barcha muvaffaqiyatlarining garovidir. Chunki har bir inson o‗z mehnati, g‗ayrati, intilishi bilangina faollashadi. O‗qituvchi qanchalik yaxshi o‗qitmasin yoki tarbiya bermasin, tarbiyalanuvchining o‗zi harakat qilmasa, rivojlanish muvaffaqiyatli kechmaydi. Zero, barcha ma'naviy-axlohiy kamchiliklarning asosiy sababi ham insonning o‗z faoliyatini to‗g‗ri yo‗lga qo‗ymaganligidadir. Shuning uchun ham inson faoliyati uning rivojlanishi natijasi hamdir. Demak, shaxs faolligi asosida ijtimoiy faollik, tashabbuskorlik, ijodkorlik xislatlarini shakllantirish – uning shaxslik imkoniyatlarini namoyon etishi orqali faoliyatini rivojlantirish muhim sanaladi. 3.Rivojlanishning yosh va o‗ziga xos xususiyatlari. Ma'lum bir yosh davriga xos bo‗lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlari yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta'lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta'siri kuchli bo‗ladi. Bolalarning tarbiyasiga to‗g‗ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o‗qitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola orginizmining o‗sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida turlicha bo‗ladi. Abu Ali Ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib o‗tganlar. Bolaning o‗ziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo‗lishi mumkin. Masalan, ko‗rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, hovlikma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg‗ayrat yoki g‗ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yig‗inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi, qobiliyati kabilar nerv faoliyati tizimining ta'siri bo‗lib, o‗qituvchi yoki tarbiyachi ularni bilishi zarur. Bolaning individual – o‗ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning umumiy tiplari va bolaning o‗ziga xos xususiyatini o‗rganish metodikasini bilish muhim. Shuningdek, turli yosh davrlarining o‗ziga xos rivojlanish qonuniyatlari ham mavjud. Masalan, 5-sinf o‗quvchilari bilan 10-sinf o‗quvchisini tenglashtirib bo‗lmaydi. Shuning uchun bolaning jismoniy va psixik kamoloti quyidagi davrlarga bo‗linadi: 1. Go‗daklik davri – chaqaloqlik (1 oy) davri tugagandan to bir yoshgacha bo‗lgan davr. 2. Bog‗chagacha bo‗lgan yosh davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha. 3. Maktabgacha ta'lim yoshi – 3 yoshdan 7 yoshgacha. 4. Kichik maktab yoshidagi o‗quvchilar –7-11-12 yoshgacha. 5. O‗rta maktab yoshidagi o‗quvchilar (o‗smirlar) 14-15 yosh. 6. Katta yoshdagi maktab o‗quvchilari (o‗spirinlar) – 16-18 yosh. Kichik maktab yoshida o‗yin faoliyatining o‗rnini endi o‗qish faoliyati egallaydi. Bu juda qiyin o‗tish davri bo‗lib, bolaning bo‗yi, og‗irligi jihatdan uning tashqi ko‗rinishi kam farq qiladi. Suyaklari qotmagani tufayli tez shikastlanadi. Muskullari tez o‗sishi tufayli serharakat bo‗ladi. Bosh miyasi tez rivojlanadi. Jismoniy o‗sishiga xos bu xususiyatlar tarbiyachidan ehtiyotkorlikni talab etadi. Bu yoshda bola bilim olish va o‗rganishga qiziquvchan bo‗ladi. Bolalar qiziqishini qanoatlantiruvchi qiziqarli uchrashuv, sayr va tomosha va ekskursiyalarni tashkil etish zarur. Mazkur yosh davri o‗quvchilariga emotsionallik xos, ularning fikrlashi obrazli bo‗ladi, his- tuyg‗ulari mazmuni o‗zgaradi. Ular odamlar bilan aloqa qilishga qiziqadilar. O‗rta maktab yoshi (o‗smirlik 12-15 yosh). O‗smirlikning murakkabligi anotomik-fiziologik va psixologik xususiyatdagi kuchli o‗zgarishlar bilan bog‗likdir. Bolaning o‗sishi tezlashadi. Bu davrni o‗tish davri ham deyiladi. Bu davrda jinsiy yetilish davri boshlanadi. Bu bolaning fe'l-atvoriga ta'sir etadi. O‗smir hayotida mehnat, o‗yin, sport va jamoat ishlari katta rol o‗ynaydi. Ba'zilarining o‗zlashtirishi pasayadi, intizomi bo‗shashadi. Hozirgi davr o‗smirlarining ruhiyatida quyidagi holatlar ko‗zga tashlanadi: 1. Intellektual rivojlanish – tafakkur qobiliyati, aqliy faoliyatni yuqori saviyada tashkil etishni talab etadi, bilishga qiziqishi ortadi. Bu davrda to‗garaklar, studiya, seksiya, turli tadbirlar o‗tkazish katta ahamiyatga ega. Ularning kitob o‗qishga qiziqishi ortadi. 2. O‗z-o‗zini anglash, baholash, tarbiyalash shakllanadi. U o‗zini boshqalar bilan solishtira boshlaydi. Ammo yuqoridagilar bilan bir qatorda o‗smir xarakterida murakkab qarama-qarshiliklar ham mavjud bo‗ladi. Bu o‗smir faoliyati, xulqida yangi xislatlar – yosh xususiyatning yangidan boshlanishi sanaladi. Lekin o‗smirlarnig hammasida ham bilishga qiziqish darajasi yuqori emas. 38 % o‗smir hyech qaysi o‗quv fanlarini o‗qishga qiziqmaydi. Boshqalarida 2-3 o‗quv fani yoki bittasiga qiziqadi. Kichik yoshdagi o‗smirlar qiziqishi o‗qituviga bog‗lik. Lekin ularning qiziqishlari, shuningdek, kitob o‗qishlari ham barqaror emas. Turli to‗garaklarga 21 % o‗smir qatnashadi, qolganlari sport yoki musiqa bilan shug‗ullanadi. 40 % o‗quvchida sinfdan tashqari ishlarda qatnashishda ham barqarorlik yo‗h. Eng muhim qiziqish – teleeshittirishlarga qaratilgan. TVni har kuni 88 % o‗smir tomosha qiladi. Ular oddiy kunni o‗z ixtiyorlari bilan qanday o‗tkazadilar, degan savolga javob topish uchun o‗tkazilgan tadqiqot natijalari quyidagilarni qayd etdi: 85 % o‗smir vaqtini o‗z holicha o‗tkazadi, 70 %i kino yoki televizor ko‗radi, 50 %i sport bilan shug‗ullanadi, 45 %i uxlab yoki yotib dam oladi. Shuningdek, yomon baho olmaslik uchun maktabga borganlar o‗smirlarning soni 15 %ni tashkil etadi. O‗smirlarda biror narsaga erishishga nisbatan talab rivojlanadi. Ular tomonidan ijtimoiy talablarning bajarilishi asab tizimining rivojlanishiga ta'sir etadi. Shuning uchun maktab hayoti ―qiyin‖ vazifalarga to‗lik bo‗ladi. Bu yoshda o‗smirlar kattalar oldida o‗zining erkinligini namoyish etishga harakat qiladi. O‗z-o‗zini tarbiyalashga bo‗lgan talab o‗sadi. ―Dangasa‖, ―ko‗pol‖, ―bee'tibor‖, ―qobiliyatsiz‖ degan kattalarning baholarini ular og‗rinib qabul qiladilar. O‗smir yoshida o‗g‗il va qiz bolalar o‗rtasida farq kuchayadi. VII sinfdan intellektual malakalar pasayadi. Shuning uchun bu davrda bolalar rivojlanishiga katta e'tibor berish lozim. O‗z-o‗zini tarbiyalashda o‗g‗il bolalar kuchli, erkin, e'tiborli, jasur; qizlar esa – o‗ta ko‗nikuvchan, kamtar, jiddiy bo‗ladi. Shuning uchun o‗smirga o‗z vaqtini rejalashtirishda yordam berish zarur. 13-14 yoshgacha o‗smirda burch hissi, mas'uliyatni his etish, vazminlik paydo bo‗la boshlaydi. Muhimi, o‗smir shaxsini hurmat hilish, kamsitmaslik, katta bo‗lib qolganligini tan olish zarur. Katta maktab yoshi – kollej, litsey o‗quvchilari (o‗spirinlik davri 15-18 yosh). Bu davr o‗spirinlarning ilk balog‗atga yetgan davridir. Mazkur davrda jinsiy yetilish tugaydi. Ularda mustaqillik sezila boshlaydi. O‗spirin yoshlar hayotga kelajak nuqtai nazaridan qaray boshlaydilar. Madaniy darajasini orttirishga intilish kuchaya boradi. his-tuyg‗ularida ham o‗zgarish yuz beradi. O‗z-o‗zlarini tarbiyalashga kirishadilar. Ideal tanlash va unga ergashish kuchayadi. Bu davrda ular o‗rtasida munozaralar o‗tkazish yaxshi natija beradi. O‗spirinlar o‗z guruhiga intiladi. Shuning uchun ham o‗spirinning barcha intilishlari ma'lum maqsadga yo‗naltirilgan bo‗lishi zarur. Ularda o‗quv fanlarini tanlashga nisbatan ehtiyoj kuchaya boradi. O‗spirinlik bu ahliy faoliyatning ham rivojlanish davri sanaladi. Ular o‗z fikrlarini mustahil ifodalashga harakat qilib, shaxslik xislatlarini namoyish eta boshlaydilar. Shunda o‗qituvchilar va katta yoshlilar ularning hali g‗o‗r fikrlari va dunyoqarashlarini to‗g‗ri yo‗naltirishlari muhim. Zero, bu davrda o‗z-o‗zini anglash, ma'naviy-axloqiy, ijtimoiy xislatlari tez shakllanadi. Bunga uning faoliyati, jamoada va jamoat joylarida o‗zini tutishi, odamlar bilan tez muloqotga kirishishi ham turtki bo‗ladi. O‗zini kattalardek his etish, o‗ziga xosligini namoyon etish, boshqalarning diqqatini o‗ziga qaratishga harakat qiladi. Axloqiy muammolarni o‗z qarashlari nuqtai nazaridan hal eta boshlaydi. Hayot mohiyati, baxt, burch, shaxs erkinligini o‗z qiziqishlari bilan o‗lchaydilar. Shu bois ularga katta yoshlilarning beg‗araz, to‗g‗ri yo‗nalish berishlari o‗ta muhim. Mazkur davrda yoshlar xulqi ham tarkib topa boshlaydi. Bunda shaxsning jamoadagi mavqyei, jamoa shaxslari bilan muomala-muloqoti muhimdir. Albatta, bu borada ta'lim muassasasida faoliyat ko‗rsatayotgan yoshlar ijtimoiy harakati ta'siri katta ahamiyatga ega. Chunki o‗spirin-yoshlar mustahil hayot ostonasida bo‗lib, ularning bu hayotga to‗g‗ri qadam qo‗yishi uning jamiyatning faol fuqarosi bo‗lishining muhim shartidir. Shaxsning ijtimoyilashuvi. Shaxs ijtimoiy munosabatlar jarayonida shakllanadi. Chunki ta'lim jarayonida bolalarga jamiyatda birga yashash bilan bog‗lik bo‗lgan holat va hodisalar o‗rgatiladi. Bu jarayonda o‗quvchi jamiyatga «kirishadi» va u bilan o‗zaro munosabatda bo‗ladi. Ular ma'lum ijtimoiy tajriba (bilim, qadriyat, axloqiy qoida, ko‗rsatma) orttiradilar, ya'ni, ijtimoiylashadilar. Ijtimoiylashuv uzoq davom etadigan murakkab jarayon. Chunki har qanday jamiyat rivojlanish jarayonida ijtimoiy va axloqiy qadriyatlar, ideallr, axloqiy me'yorlar va qoidalar tizimini ishlab chiqadi, har bir bola yuqoridagi qoidalarni qabul qilib, o‗rganib mazkur jamiyatda yashash, uning a'zosi bo‗lish imkoniyatiga ega bo‗ladi. Buning uchun jamiyat u yoki bu shaklda shaxsga maqsadga muvofiq ta'sir etadi. Bu ta'sir ta'lim vositasida amalga oshadi. Ikkinchi tomondan, shaxsning shakllanishiga turli g‗oyalar, ijtimoiy muhit ta'sir ko‗rsatadi. Odamlar ijtimiy me'yorlar va axloqiy qoidalar bilan munosabatga kirishadilar va uni o‗rganadilar. Ijtimoiylashuv jarayoni ichki qarama-qarshiliklarga ega. Ijtimoiylashgan inson jamiyat talablariga mos kelishi, unga «kirishib» ketishi, jamiyat rivojlanishidagi salbiy jihatlarga, shaxsning individual rivojlanishiga to‗sqinlik qiluvchi hayotiy holatlarga qarshi turishi kerak. Lekin hayotda ba'zan aksi ham bo‗ladi: to‗lik ijtimoiylashgan, jamiyatga kirishib ketadigan, ammo muhitda ba'zi salbiy holatlarga qarshi kurashishda faollik ko‗rsatmaydigan odamlar ham mavjud. Bu holat ko‗p jihatdan butun jamiyat, tarbiya muassasalari, o‗qituvchilar hamda ota-onalarga ham taalluqli. Tarbiyada qarama-qarshilik insonparvarlik g‗oyasi yordamidagina bartaraf etilishi mumkin. Zero, O‗zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da ham ta'kidlab o‗tilganidek, uzluksiz ta'limni tashkil etish va rivojlantirish tamoyillari ta'limning ijtimoiylashuviga erishish dolzarb masaladir. Ta'lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni shakllantirish, ularda yuksak ma'naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish kabilar muhim ijtimoiy talablar hisoblanadi. Download 1.33 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|