Tuproqning suv o'tkazuvchanligini aniqlash uchun yuqorida ko'rsatilgan usullar va asboblar ko'p mehnat talab qiladi va bundan tashqari, ko'p suv sarflanadi. Bu usullarni nisbatan kichik maydonlarda dala tajribalarida qo‘llash ancha qiyin, chunki tuproq namligida kuchli xilma-xillik hosil bo‘ladi va tajriba o‘simliklari ko‘pincha nobud bo‘ladi. - Tuproqning suv o'tkazuvchanligini aniqlash uchun yuqorida ko'rsatilgan usullar va asboblar ko'p mehnat talab qiladi va bundan tashqari, ko'p suv sarflanadi. Bu usullarni nisbatan kichik maydonlarda dala tajribalarida qo‘llash ancha qiyin, chunki tuproq namligida kuchli xilma-xillik hosil bo‘ladi va tajriba o‘simliklari ko‘pincha nobud bo‘ladi.
- Aholi punktlarida analogiyadan foydalanadigan prognozlash usullarini ishlab chiqish zarurati, shuningdek, ushbu sharoitlarda boshqa prognoz usullarini qo'llashda qiyinchiliklar paydo bo'lishi bilan bog'liq.
- Ular yangi qurilgan hududda er osti suvlari sathining ko'tarilish jarayonini belgilovchi asosiy parametrlar (suvning infiltratsiyasi, tog' jinslarining o'tkazuvchanligi, to'yinganlikning yo'qligi) noma'lum miqdorlar ekanligida yotadi. Ularni aniqlash uchun gidrogeologik tadqiqotlar talab qilinadi.
- Yuqorida tavsiflangan usullarda bo'lgani kabi, silindrsimon ramkalar suv o'tkazuvchanligini aniqlash uchun tayyorlangan joyga o'rnatiladi.
- Yuqorida tavsiflangan usullarda bo'lgani kabi, silindrsimon ramkalar suv o'tkazuvchanligini aniqlash uchun tayyorlangan joyga o'rnatiladi. Shu bilan birga, suv ikkala ramkaga chelaklardan qabul qilingan bosim darajasiga (5 yoki 10 sm) quyiladi.
- Shundan so'ng, suv bilan to'ldirilgan tanklar tripodga joylashtiriladi, shunda suv biridan ichki ramkaga, ikkinchisidan esa tashqi ramkaga beriladi. Havo quvurlarining uchi suv sathi darajasida, drenaj quvurlari esa 2-3 sm pastroq bo'lishi kerak.
- Birinchidan, drenaj quvurlari, keyin havo quvurlari ochiladi. Ramkadagi suv sathi havo trubkasi chetidan pastga tushganda, havo tankga ikkinchisi orqali kiradi va undan suvni siqib chiqaradi (Mariotte printsipi).
- Shunday qilib, butun kuzatish davri davomida suv bosimi doimiy bo'ladi. Suv iste'moli ma'lum vaqt oralig'ida hisobga olingan holda suv hisoblagichi shkalasida nazorat qilinadi.
- Kapillyar to'xtatilgan namlik bilan umumiy namlik hajmini aniqlashda ular ko'pincha to'kilgan kvadratchalar usuli yordamida suv o'tkazuvchanligini aniqlagandan so'ng platformalardan foydalanadilar yoki tuproqni maxsus namlaydi.
- Buning uchun 2x2 m yoki 1X 1 m o'lchamdagi platforma rulonli qo'sh halqa yoki taxtalardan yasalgan ramkalar bilan o'ralgan.
- Laboratoriya sharoitida alohida jarayonlarni (absorbsiya, filtratsiya), shuningdek, turli omillarning suv o'tkazuvchanlik qiymatlariga ta'sirini o'rganish mumkin.
- Laboratoriya usulining aniqligi tekshirilayotgan namunaning hajmiga bog'liq (namuna qanchalik katta bo'lsa, natijalar shunchalik aniq bo'ladi).
- Asosan, bu usullar tuproqlarning suv o'tkazuvchanligini va buzilmagan tuproqlarni monolitlar usuli, shuningdek, ommaviy namunalar yordamida aniqlash uchun qisqartirilishi mumkin.
- Loy qoplami konlarining filtratsiya xossalarini o’rganayotganda, barcha litologik navlarning tuproqlari tabiiy sharoitda laboratoriyada o’rganilgan monolitlarga qaraganda ko’proq suv o’tkazuvchanligiga ega ekanligini hisobga olish kerak. Laboratoriya usullari bilan aniqlangan tuproq va gillarning filtratsiya koeffitsientlari qiymatlari dala tadqiqotlari natijasida olingan qiymatlardan 1-2 baravar pastroqdir.
- Bu holat tog' jinslariga xos bo'lgan litologik (filtrlanish) xilma-xilligini tabiiy sharoitda yetarlicha baholanmaslik bilan bog'liq; yuzaga kelishi.
- Shuning uchun amaliy masalalarni hal qilishda laboratoriya ma'lumotlaridan juda ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak. Dala tajribalarining ma'lum nomukammalligiga qaramay, ular gilli jinslarning o'tkazuvchanligi haqida laboratoriyaga qaraganda to'g'riroq fikr beradi.
- Suyuqlik oqimini elektr modellashtirishga asoslangan holda tuproq-er osti suvlarining barqaror holatdagi harakatini hisoblash uchun gidrogeologiya, gidrotexnika va gidromelioratsiya, fizika va tuproq melioratsiyasida eng keng qo'llaniladigan elektrogidrodinamik analogiyalar (EGDA) usulini ko'rib chiqaylik.
- EGDA usuli tuproq va tuproqlarning suv o'tkazuvchanligini o'rganishda (filtrlash koeffitsientlarini aniqlash), oqim tezligini, bosim gradientini, tezlikni va bosimni aniqlashda, shuningdek o'lchamlari va shakllarini o'rganishda qo'llaniladi:
- tabiatdagi filtratsiya oqimlari, bosimni to'ldirish. , kanallar, daryolar, suv omborlari, suv zonalarida er osti oqimi va boshqalardan filtratsiya yo'qotishlari.
- Tuproqlarning fizik xususiyatlarini o'rganish. Keng qamrovli agrotexnik xususiyatlarni olish uchun xoʻjalikda eng koʻp tarqalgan tuproqlarning fizik xossalari oʻrganiladi. Dala sharoitida odatda namlik, massa zichligi, suv o'tkazuvchanligi va dala namlik sig'imi aniqlanadi.
- Bundan tashqari, kapillyar chekkaning yuqori chegarasi aniqlanadi. Bu aniqlashlar tuproq genetik gorizontlari asosida amalga oshiriladi. Dala namligi termostatik quritish orqali uch marta o'rnatiladi. Ommaviy zichlik 200-500 sm3 hajmli matkaplar yoki silindrlar yordamida uch nusxada aniqlanadi.
- Artezian suvlari – bosim taʼsirida boʻlgan yer osti suvlarining bir turi, suv oʻtkazmaydigan qatlamlar oraligʻida hosil boʻladi, ular ochilganda suv burgʻi quduqlardan fontan shaklida otilib chikddi.
- Artezian suvlari Yevropada birinchi marta Fransiyaning Artua (lot. Artesium) provinsiyasida ochilgani uchun shu nomni olgan. Bunday quduqlar Xitoy va Misrda juda qadimdan maʼlum edi.
- Oʻrta Osiyoning sugʻoriladigan zonasi Turon payette-kisligi artezian havzalari tizimiga ki-radi, uning tarkibida Sirdaryo va Amu-daryo guruhlariga boʻlinadigan nisbatan kichik bir qancha havzalar bor.
- Har bir yirik artezian havzasining turli gori-zontlaridagi suvlar turli xil kimyoviy tarkibga ega: oʻta minerallashgan xlorid tipli shoʻr suvlardan to kam mineral-lashgan gidrokarbonat tipidagi suvlargacha uchraydi.
- Artezian suvlarining birinchi turdagi suvlari, odatda, havzaning juda chuqur qismlarida joylashgan boʻladi, mineral va termal suvlar manbai hisoblanadi;
- Ikkinchisi – yuqori gorizontlarda joy-lashgan boʻlib, yay-lovlarni suv bilan taʼminlashda (mas, Qizilqum yaylovlari, Qarshi choʻl va hokazo), ichimlik suvi olish-da, ekinlarni sugʻorishda foydalaniladi (qarang Artezian qudugʻi).
- Artezian qudugʻi — artezian suvlari chiqadigan burgʻi qudugʻi. Yer osti suvlaridan xalq xoʻjaligida foy-dalanish maqsadlarida qaziladi. Artezian qudugʻi artezian suvli qatlamning joylashish chuqurligiga qarab ayrim hollarda 3000 – 5000 m ga yetishi mumkin.
- Ichimlik suv olish, yaylovlarni suv bilan taʼminlash, yerlarni sugorishda asosan 500 — 1000 m gacha chuqurlikdagi suvlar oʻzlashtirilgan. Chuqur Artezian qudugʻi mineral, termal yoki sanoatda xom ashyo sifatida ishlatiladigan arte-zian suvlarini chiqarish uchun quriladi.
- Artezian qudugʻidan suv sarfiga qarab turli usullarda chiqariladi; yo oʻzi otilib chiqadi yoki ATN, NA, VP, ETSV va shahrik. markali turli artezian nasoslaridan foyda-laniladi. Artezian qudugʻining asosiy elementlari:
- Maxsus shurfga sement qorishmasi bilan mustahkam oʻrnatilgan konduktor-yoʻnaltiruvchi quvur; suv toʻplovchi quvurlar; tindirgich. Artezian qudugʻi ogʻzida suv sathini aniqlaydigan va tarkibini tekshirish uchun namuna oladigan, suv sarfini oʻlchaydigan va tartibga soladi-gan moslamalar oʻrnatiladi.
- Sugorishda foydalaniladigan Artezian qudugʻining suv berishi 50, baʼzan esa 100 l/s gacha yetadi. Oʻrta 650Osiyoda 25 mingdan ortiq Artezian qudugʻi qazilgan.
- Uning 5000 ga yaqinidan suv oʻzi otilib chiqadi. Oʻzbekistonda 10046 artezian va drenaj quduqlari bor (1999)
- E’tiboringiz uchun raxmat!
Do'stlaringiz bilan baham: |
