Texnik ekinlarni zararli xashoratlari. Pushti rang ko`sak qurti (g`o`za kuyasi) Pectinophora gossypiella Saund

www.arxiv.uz

Texnik ekinlarni zararli xashoratlari. Pushti rang ko`sak qurti (g`o`za kuyasi) Pectinophora gossypiella Saund

Reja:

1. 
   Pushti rang ko`sak qurti (g`o`za kuyasi)
   
2. 
   Osiyo g`o`za tunlami.
   
3. 
   Misr g`o`za tunlami
   

Zarari. Pushti rang ko`sak qurti dunyoda g`o`zaning eng xavfli va eng ko`p tarqalgan zararkunandalaridan biri hisoblanadi. Mavjud ma`lumotlar, bu zararkunanda bosgan hududlarda har yili paxta hosilining 20—25 % chasi nobud bo`lishini ko`rsatadi. Bu qurt Misrda ayniqsa katta zarar yetkazadi, unda ko`pincha paxta hosilining 30—40 %, kechpishar navlarining esa ba`zan 80 % gacha qismi pushti rang ko`sak qurtidan nobud bo`ladi. Braziliyada ba`zi yillari ayrim joylardagi paxta hosilining 30—66 % nobud bo`lganligi aniqlangan. Gavay orollarida pushti rang ko`sak qurti g`o`za ekinlaridagi hosil organlarining 50 dan 99 % chasini nobud qilib, paxtachilikni deyarli barbod etdi.
Bu zararkunanda hosilning miqdoriga ta`sir qilibgina qolmay, balki tolaning chiqishini va chigitdan olinadigan moy miqdorini ham juda kamaytiradi.
Tarqalishi. Pushti rang qurt yer yuzidagi paxtakor mamlakatlarning deyarli hammasida tarqalgan bo`lib, u tarqalmagan juda oz mamlakatlardan biri MDHda hozircha uchramaydi. Bu qurt g`o`za o`stiriladigan hamma joylarda urchishi va zarar yetkazishi mumkin. Pushti rang qurtning vatani Hindiston bo`lib, 1903 yildan keyin, asosan urug`lik chigit bilan birga, dunyoning boshqa paxtakor mamlakatlariga tarqalgan.
Ta`rifi. Pushti rang qurt kapalagi—g`o`za kuyasining qanotlari yozilganida ikki uchi orasi 12—20 mm keladi. Qorinchasi kul rang yoki qo`ng`ir, oyoqlari to`q qo`ng`ir tusda. Pastki lab paypaslagichlari uzun va yuqori tomonga qayrilgan bo`ladi. Xartumchasi uzun va butunlay tangachalar bilan qoplangan bo`ladi. Kapalagining oldingi qanotlari kambar, o`tkir uchli, qo`ng`ir rangli va ularning oldingi chetlari bir-birlaridan unchalik chegaralanib turmaydigan qora dog`chalar bilan qoplangan bo`ladi. Qanotlarining o`rtasida qora dog` bor, bu dog` ba`zan 2 qismga ajralib turadi. Qanotlarining o`rta qismi noto`g`ri shakldagi qoramtir tangachalar bilan qoplangan. Keyingi qanotlari oldingilaridan birmuncha kengroq, ularning tashqi cheti o`yiqchali, asoslariga yaqin qismi esa rang-barang tovlanib turadigan ochroq tusda va keyingi cheti serbar hoshiyali bo`ladi. Oldingi qanotlarining tubiga yaqin qismidagi anal tomirlari ikkiga ayrilib turadi.
Kapalagi harakatlanmay turganida qanotlar bir tekisda yopiladi. Tuxumi cho`zinchoq oval shaklda va uning bir uchi ancha kengroq bo`ladi. Yangi qo`yilgan tuxumi oq yoki ko`kish tusda bo`lib, rivojlangan sari zarg`aldoq va so`ngra qizil rangga kiradi. Tuxumining uzunligi 0,52—0,54 mm, eni 0,24—0,26 mm keladi.
Endigina tuxumdan chiqqan va hali oziqlana boshlamagan qurtlari sarg`ish tusda, to`q jig`ar rang boshli bo`ladi. Tanasining sirtida siyrak qoramtir va uchlari salgina yo`g`onlashgan tukchalar bor.
Qurtlar oziqlana boshlaganidan keyin tanasi yarim tiniq oq tusga kiradi, boshi qorayadi, ikkinchi yoshdan e`tiboran qurtlarning tanasidagi tukchalar och rangga kiradi va ularning uchlari yo`g`onlashmagan bo`ladi.
Katta yoshlardagi qurtlarning tanasi silindr shaklida, tanasining qorin tomoni oq va orqa tomoni pushti rangli bo`ladi. Boshi qizg`ish qo`ng`ir, ustki jag`lari qoramtir qo`ng`ir tusda, peshonasi uchburchak shaklida, peshona choki salgina to`lqinlanib va peshonaning keyingi chetidagi o`yiqcha yetib turadi. Ustki labining o`rtasida chuqur va bir tekis dumaloqlangan o`yiqcha bor. Ustki jag`lari baquvvat bo`lib, ularning uzunligi eniga teng keladi, bu jag`larda 4 ta baquvvat kalta tishcha bor, tishchalarning pastki 3 tasi o`tkir uchli va yuqorigi bittasi to`mtoq bo`ladi. Qorinchasidagi dastlabki 4 juft (soxta) oyoqlarining tovonlarida bir xil kattalikdagi ilmoqlar bor, bu ilmoqlar bir-biriga tutashmagan doira shaklida joylashgan, ilmoqlarning tutashmagan tomoni tashqariga qarab turadi. Anal soxta oyoqlarida teskari joylashgan bir qator ilmoqlar bor. Voyaga yetgan qurtning bo`yi 11—15 mm keladi.
G`umbagining uzunligi 8—10 mm keladi; tanasi ancha yo`g`on, qizg`ish qo`ng`ir tusda bo`lib, tanasining oxirida yuqoriga qayrilgan mustahkam o`siqcha bor. Mo`ylovchalari qanot boshlang`ichlari uchiga borib yetmaydi. Keyingi oyoqlari ko`krakdagi beshinchi segmentga joylashgan qanot boshlang`ichlari orqasiga chiqib turadi. G`umbakning butun tanasi tuk bilan qoplangan.