Texnik ijodkorlik va dizayn fanidan

5. Texnik ijodkorlik jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish.
Bizning asrimiz fan-texnika yutuqlarining mislsiz darajada taraqqiy etishi, hamda bu taraqqiyot natijalarining oddiy insonlar hayotiga juda qisqa muddatlarda keng kirib kelayotganligi bilan tavsiflanadi. Mana shunday taraqqiyot omillaridan biri bu shubhasiz yangi axborot texnologiyalaridir. Bugungi kunda hayotimizning hech bir sohasini, jumladan ta’lim tizimini ham yangi axborot texnologiyalari hamda uning asosi bo‘lgan kompyuterlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi.
Axborotlarni qabul qilish, qayta ishlash va yangi axborotni yaratish bilan shug‘ullanuvchi texnologiyalarni kompyuterlar asosida joriy etish, ya’ni belgilangan faoliyat turini amalga oshiruvchi kompyuter va unda joriy etilgan dasturiy ta’minotni yuritish majmuasi axborot texnologiyasi deb yuritiladi. Axborotlar davri hisoblangan bugungi kunda tarixda birinchi marotaba insoniyat faoliyatining ko‘plab sohalari moddiy buyumlar bilan emas, balki axborotlarni qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lmoqda. Shu sababli, bugungi kunda yoshlarni axborot davrida yashash va ishlashga o‘rgatish, ularda axborotlarni yig‘ish, tartibga solish va tahlil qilish, uni uzatish ko‘nikmalarini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bular o‘z navbatida talabalarning ko‘plab qobiliyatlarini, shu jumladan, ixtirochilik qobiliyatlarini rivojlantirishda ham muhim asos vazifasini o‘taydi, chunki har qanday yangi g‘oyani taklif qilishdan ilgari qaralayotgan sohani batafsil o‘rganib chiqish, yangi axborotlarni topish va uni tavsiya etilayotgan yechim bilan bog‘lashni o‘rganish lozim bo‘ladi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun bo‘lsa, albatta oddiy inson xotirasida saqlab bo‘lmaydigan darajada katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash talab etiladi. Yangi axborot texnologiyasi imkoniyatlari ushbu muammoni avtomatlashgan o‘quv-axborot tizimlari, bilimlar banki va ma’lumotlar banklari vositasida oson va samarali hal qilish imkoniyatlarini yaratadi. Shu munosabat bilan keyingi paytda respublikamizda bu sohaga e’tibor kuchayib bormoqda, keyingi besh yil mobaynida mavjud kompyuterlar parki bo‘yicha vatanimiz jahon ko‘rsatkichlariga yaqinlashib qoldi. Biroq, ta’lim jarayonida zamonaviy axborot texnikalarini, jumladan shaxsiy kompyuterlarning qo‘llanishi uchun zarur nazariy va amaliy, ilmiy-metodik asoslarning ishlab chiqilmaganligi ayniqsa ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish bilan bog‘liq qator muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Hozirgi paytda o‘quv dasturlariga xalq xo‘jaligida yangi axborot texnologiyalari va kompyuter texnikalarining qo‘llanilish sohalari bilan tanishtiruvchi ko‘plab fanlar kiritilgan. Ularni o‘zlashtirish davomida talabalar kompyuterlarning ta’lim, iqtisod va muhandislik ishlarida qo‘llanilishi, matematik modellashtirish, avtomatlashgan o‘quv-axborot tizimlari hamda ish o‘rinlarida foydalanish tartibi, mehnat tavsifi va unumdorligini oshirishdagi ahamiyati bilan tanishadilar. Bunda talabalar mehnat va kasb ta’limi o‘qituvchisi faoliyatida kompyuterlarni qo‘llash tartibini ma’lum ma’noda o‘zlashtirsalarda, uni bugungi kun talabi darajasida deb bo‘lmaydi, zero u "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da belgilab berilgan vazifalarni amalga oshirish uchun yetarli emas. Demak, talabalarni yangi axborot texnologiyalari bilan ishlash bilim va ko‘nikmalarini jahon talablari darajasiga ko‘tarish uchun o‘quv dasturidagi fanlar bilan birgalikda oliy o‘quv yurtlaridagi barcha ta’lim shakllari, jumladan talabalar konstruktorlik byurolaridan ham samarali foydalanish kerak. Bu o‘rinda hal etilishi lozim bo‘lgan asosiy vazifa yangi axborot texnologiyalarini ta’lim jarayonida qo‘llashning didaktik imkoniyat va shakllarini aniqlab olishdan iborat.
Ixtirochilik ijodkorligini amalga oshirishda kompyuterlarni qo‘llashning shakl va usullarini belgilashda, avvalo ular yordamida talabaning ixtiro qilishni emas, balki yangi texnik yechimni yaratishdagi axborotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi va uni amalga oshirishning samarali yo‘llarini ishlab chiqishda foydalanishini e’tiborga olish lozim. Bundan kelib chiqqan holda ixtirochilik ijodkorligini takomillashtirishdagi vazifalar tahlili asosida, bu jarayonda kompyuterlarni qo‘llashning quyidagi asosiy yo‘nalishlarga amal qilinadi:
1. Ta’lim jarayonining aniq masalalarini hal qilishga yordam beruvchi didaktik vosita sifatida.
2. Talabalar ilmiy-texnika ijodkorligining axborot bilan ta’minlanganlik darajasini oshirishga xizmat qiluvchi didaktik vosita sifatida.
3. O‘qituvchilarni tayyorlashda politexnik yo‘nalishni amalga oshirishni ta’minlovchi vosita sifatida.
Ixtirochilik ijodkorligini shakllantirishning asosi sifatida kompyuterlar vositasida amalga oshiriladigan dasturlashtirilgan ta’lim metodidan foydalandik. Bunga ko‘ra talabalar ixtirochilik ijodkorligiga oid bilimlarini kompyuter axborot kadrlari orqali o‘rganadilar va operao‘ion kadrlar vositasida sinab ko‘radilar.
Dasturlashtirilgan ta’limni amalga oshirishda kompyuterlardan foydalanishning yana bir afzalligi test savoliga noto‘g‘ri javob berilgan holda, talabada ishlab chiqilgan bilimlar bankidan qo‘shimcha ma’lumotlar olib vazifani bajarishga qayta kirishish imkoniyatining mavjudligidir. Bundan tashqari, displeyda shaklni chizishni mustaqil bajarish talabaning chizmachilik elementlari, masshtab, o‘lcham, koordinata to‘g‘risidagi tushunchalarni mukammal o‘zlashtirishiga xizmat qiladi.
Ixtirochilik ijodkorligini amalga oshirishdagi asosiy vazifalardan biri axborotlarni topish va qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli kompyuterlarning axborot bilan ta’minlovchi didaktik vosita sifatida qo‘llanilishi alohida dolzarblik kasb etadi. Ma’lumki, kompyuterlar axborotlarni yig‘uvchi, saqlovchi va uzatuvchi qurilma sifatida ishlaydi. Ma’lumotlar talab darajasida qayta ishlanib, hajm jihatidan qanchalik keng, aniq, asosli va foydalanish uchun qulay shaklga keltirilsa, ilmiy imkoniyatlardan foydalanish samaradorligi va erishiladigan ijodiy yutuqlar soni ham ortib boradi. Bu boradagi kompyuterlar imkoniyatlaridan to‘laroq foydalanish maqsadida talabalar ixtirochilik ijodkorligini amalga oshirishning avtomatlashtirilgan o‘quv-axborot tizimini ishlab chiqdik va joriy qildik..
Mehnat va kasb ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlashning politexnik yo‘nalishini ta’minlashda kompyuterlarni qo‘llashning imkoniyatlari uning ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiluvchi didaktik vosita bo‘lishi bilan birga, talabalarda ushbu texnika imkoniyatlari to‘g‘risidagi tushuncha-larning tegishli masalalarni yechish jarayonida hosil qilinishi bilan ham belgilanadi.
Ushbu qarab chiqilgan yo‘nalishlar mazmunidan kelib chiqqan xolda kompyuterlardan foydalanish tartibini o‘rgatuvchi, ko‘nikma hosil qiluvchi va nazorat qiluvchi vazifani bajarishidan iborat deb belgiladik. O‘rgatuvchi tartibda ishlashda kompyuter o‘rgatuvchi dastur yordamida talabaning egallagan bilim darajasiga mos holda yangi bilimlarni egallashiga xizmat qiladi. Ko‘nikma hosil qilish tartibida ishlashda kompyuter chizmalarni bajarish, ixtiro texnik yechimini tavsiflovchi buyumni yasashning texnologik hujjatlarni ishlab chiqishni yengillashtiruvchi vosita sifatida ishlaydi. Nazorat tartibida ishlashda kompyuter talabaning test savollariga bergan javoblarini hisoblab, talaba va o‘qituvchi bilan teskari aloqani amalga oshirib boradi. Yo‘l qo‘yilgan xatoni tuzatish uchun talabani qo‘shimcha axborotlar bilan ta’minlaydi va qo‘yiladigan masalalarni murakkablik darajasiga ko‘ra oddiydan murakkabga o‘tib boruvchi ketma-ketlikda amalga oshirish imkonini beradi.
Kompyuterlar - ulkan imkoniyatlarga ega bo‘lib, undan mavjud ta’lim metodlarini takomillashtirish va yangi, yanada samarali metodlarni amalga oshirishda keng foydalanish mumkin. Kompyuterlar barcha turdagi ta’lim oluvchilar bilim olishini yaxshilash imkoniyatiga ega, ularni ko‘plab fanlarni hamda turli ta’lim shakllarini amalga oshirishda ham qo‘llash mumkin. Biroq, kompyuterlarni noo‘rin yoki talab darajasidagi malakalarsiz qo‘llash ta’lim tizimidagi mavjud xato metodlarni yanada chuqurlashtirishi va yangi muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu yangi, qudratli texnikadan o‘z o‘rnida, samarali foydalanash uchun talab darajasidagi kompyuter savodxonligiga, tegishli metod va malakalarga ega bo‘lish hamda ularni yangi kompyuter dasturlariga to‘g‘ri bog‘lay olish talab etiladi.
Ijodkorlik faoliyatini tashkil etishda kompyuterlar quyidagi afzalliklarga ega:
1. Boshqarilishi muloqotli tartibda, tez va qulay amalga oshiriladi, uning texnik vositalari: displey, klaviatura, manipulyator, chiqarish qurilmalaridan foydalanish sodda tartibda amalga oshiriladi.
2. Kompyuterdan foydalanuvchi talabaning dastur tuzishi va bu sohadagi bilimlarga ega bo‘lishi talab qilinmaydi.
3. Tashqi xotirasi ixcham va katta sig‘imga ega.
4. Arxitektura va dizayn yechimi uning tashqi ko‘rinish va texnik yechimlarining yuqori samaradorlik va qulayligini ta’minlaydi.
5. Kompyuterning iqtisodiy va texnik ko‘rsatkichlari ta’lim muassasalari talab va imkoniyatlariga mos keladi.
Ixtirochilik g‘oyalarini bevosita kompyuterlar yordamida ishlab chiqish talabalarga bir qator qulayliklar tug‘diradi. Bularga misol sifatida talaba fikrini yozma ravishda bayon qilishidagi, turli manzillardagi kompyuterlarda mavjud axborotlarni uzatish imkoniyatlari, ko‘rgazmali qurol sifatida foydalanishdagi qulayliklarini keltirish mumkin.
Mashg‘ulotlarni kompyuterlar yordamida olib borish ta’lim samaradorligini oshiradi, talabalarni reyting tizimida baholash xaqqoniyligi ortadi va qo‘yilgan ballarni hisoblash va ularning ko‘rgazmaliligini ta’minlash osonlashadi. O‘qituvchilarning talabalarga alohida vazifalarni yechishda yordam berishi, yangi usullarni ishlab chiqishi, rahbarlik qilishi va rag‘batlantirishga, nihoyat o‘z ustida ko‘proq ishlashiga qo‘shimcha vaqt ajratish imkoniyati tug‘iladi. Talabaning darsda kompyuter bilan ishlashdagi samaradorligini darslik bilan ishlash va o‘qituvchi bilan shug‘ullanishning o‘rta holati deb hisoblash mumkin, ya’ni bunda kompyuter zarur o‘quv dasturi bilan ta’minlanganda talaba qobiliyati va saviyasiga to‘laroq moslanishi mumkin, bu bilan u darslikdan ustun turadi, biroq hali o‘qituvchi bilan raqobatlashadigan darajaga yetganicha yo‘q.
Kompyuterlar beqiyos imkoniyatlari bilan ta’limda favqulodda o‘qitish vositasi bo‘lsada, u ijodkorlik va ta’lim sohasining barcha muammolarini hal qilib bera olmaydi. Misol uchun, kompyuterlar ijodiy va aynan ixtirochilik masalalarini hal qilish imkoniyatiga ega emas, ular faqat tuzilgan dasturda ko‘zda tutilgan vazifalarnigina bajara oladilar. Ijodkorlik jarayonida esa ular faqatgina yordamchi vosita sifatidagina qatnashishi mumkin.
Ushbu tadqiqot davomida olib borilgan ishlar shuni ko‘rsatdiki, ixtiro texnik yechimini asoslash uchun ma’lumotlarni qayta ishlamoqchi bo‘lgan talaba hisob-kitoblarni statistik yo‘l bilan hisoblash uchun bir necha oy jadal ishlashi lozim bo‘lgan holda, kompyuter zarur natijani bir necha daqiqa ichida yetkazib bera oladi. Ushbu fikrlardan kelib chiqqan holda, kompyuterlarning ijodiy yo‘nalishdagi ahamiyatini quyidagicha tavsiflash mumkin: tadqiqotchi kompyuter vositasida tejalgan vaqti va kuchlarini yangi g‘oyalar ishlab chiqish, o‘z xulosalarini asoslash va isbot qilishga sarflashi mumkin. Bu bilan ijodiy jarayonlarning jadallashuviga erishiladi. O‘z ishlarida kompyuterlardan foydalanish tadqiqotchi talabalarga, ilmiy-texnik xodimlarga o‘zlarining ijodiy faoliyatlariga va yangi g‘oyalarga ko‘proq e’tibor berishga, ularni amaliyotga tadbiq etishning yangi-yangi usullarini qidirib topishga, ya’ni kompyuterlar amalga oshira olmaydigan vazifalarni bajarish imkonini beradi.
Shunday qilib, bugungi kunda kompyuterlarning ijodiy sohada erishgan darajasi va ularning ixtirochilik ijodkorligini amalga oshirishdagi o‘rnini belgilashda ularning o‘z imkoniyatlari majmui vositasida u bilan ishlovchi insonga o‘z qobiliyatlarini to‘la rivojlantirish uchun erkinlik yarata olishini ta’kidlash mumkin. Endilikda, inson butun umr bitta sohada ixtisoslashib qolmasdan turli sohalarda o‘z bilimini kengaytirish, turli tadqiqotlar o‘tkazish va hayotdagi o‘zining asl o‘rnini topish uchun zarur vaqtga ega bo‘ladi. Oxir-oqibatida inson ma’lumotlarni yig‘ib, qayta ishlovchi sifatidagi mashinaga tobe mavjudot emas, balki butun jarayonlarning boshqaruvchisi bo‘lib qoladi. Bu ma’noda yangi axborot texnologiyalari butun insoniyatning hayot tarzini va mehnat shaklini o‘zgartirib, uni o‘z bilimlarini chuqurlashtirishga, malakasini oshirishga keng imkoniyatlar yaratadi.
Zamonaviy ishlab chiqarish va uni boshqarish jarayonlari talablardan kelib chiqib yangi axborot texnologiyalari ikki guruhga bo‘linadi. Ularning birinchisi matn protsessorlari, elektron jadvallar, ma’lumotlar jamlamasi, grafik muharrirlar, multimedia va telekommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan bo‘lib, universal tipdagi axborot texnologiyalari deb ataladi. Maxsus axborot texnologiyalari deb nomlanuvchi ikkinchi yo‘nalishga ma’lum bir ixtisoslashgan yo‘nalishdagi faoliyatni amalga oshirishda foydalaniluvchi kompyuterli texnologiyalar, misol uchun o‘qitishning yangi axborot texnologiyalari kiradi. O‘qitishning yangi axborot texnologiyalari har qanday ta’lim texnologiyasining asosiy qismi bo‘lgan bilim berish va uni qabul qilish jarayonlarini kompyuterlashtirish natijasida vujudga kelgan o‘qituvchining texnologiyasi bo‘lib, o‘qituvchi undan o‘qitishning texnik vositasi sifatida foydalanadi, darsga tayyorlanadi va uni tashkil qiladi, o‘quvchilar bilimini nazorat qiladi hamda ularga vazifalar beradi. Hozirgi kundagi va yaqin kelajagimizdagi ta’lim tizimini takomillashtirishda kompyuterlashtirishning eng asosiy vazifasi - o‘qitishning yangi axborot texnologiyalarining yangilarini yaratish va ularni ta’lim jarayoniga olib kirishdan iborat bo‘ladi.
O‘qitishning yangi axborot texnologiyalaridan ta’lim tizimida foydalanishning samaradorligi quyidagi holatlar bilan belgilanadi:
1. O‘qitishning yangi axborot texnologiyalari talabalarga axborotlarning noan’anaviy manbalariga murojaat qilish imkoniyatlarini ochib beradi, mustaqil ishlar samaradorligini oshiradi va ijodiy faoliyat bilan shug‘ullanish uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
2. O‘qitishning yangi axborot texnologiyalari qo‘yilgan didaktik maqsadlarni amalga oshirishi uchun o‘qituvchiga o‘qitishning turli shakllaridan va ularning majmuasidan foydanish, ya’ni zaruriy ta’lim muhitini barpo etish imkonini beradi. O‘qitishning yangi axborot texnologiyalaridan foydanishda o‘qituvchi kompyuterlashtirilgan o‘qitish va nazorat qilish dasturlarini sharoitdan kelib chiqib o‘zgartirish imkoniga ega bo‘ladi.
3. O‘qitishning yangi axborot texnologiyalarini qo‘llash orqali o‘qituvchilar talaba shaxsini rivojlantirish, ijodiy izlanish bilan birgalikda ishlash, o‘quv dasturlarining eng maqbullarini tanlash yoki yangilarini yaratish uchun qo‘shimcha imkoniyatga ega bo‘ladilar.
4. Avtomatlashtirilgan o‘quv-axborot tizimidan foydalanishga asoslangan o‘qitishning yangi axborot texnologiyalarini qo‘llash natijasida o‘qituvchilar o‘zlarining axborot bilan ta’minlanganlik darajalarini oshiribgina qolmay, balki deyarli butun dunyodagi axborot jamlamalaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
O‘qitishning yangi axborot texnologiyalari bugungi kunda ta’lim tizimiga keng kirib kelayotgan yangi pedagogik texnologiyalarning vositaviy asosi hisoblanadi. Shu sababli biz o‘z tadqiqotlarimizda o‘qitishning yangi axborot texnologiyalarini qo‘llashda pedagogik texnologiyaning quyidagi tamoyillariga amal qildik: ta’lim maqsadining aniq shakllantirilganligi, ta’limning mahsuldorligi, teskari aloqaning mavjudligi, kafolatlangan yakuniy natija. Bu tamoyillarga amal qilinganligi quyidagilarda o‘z aksini topgan.
Ixtirochilik ijodkorligini shakllantirishda ta’lim mahsuldorligi va teskari aloqaning mavjudligi dasturlashtirilgan ta’lim metodining o‘qitishning yangi axborot texnologiyalari vositasida joriy qilinganligi orqali ta’minlandi. Kafolatlangan yakuniy natijaga erishish uchun avvalo ta’lim maqsadi tashxisli belgilandi, ya’ni unga erishilganlik darajasini talabalar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalarni sinash orqali aniq belgilash mumkin. Ushbu tamoyilni ta’minlashning yana bir omili sifatida talabaning dasturlashtirilgan ta’lim axborot kadrlari vositasida o‘zlashtirgan har bir tushunchasi shu vaqtning operatsion kadrdagi test savollari orqali tekshirib borilishidan foydalanildi.
"Ta’lim to‘g‘risida"gi Qonun va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" da qayd etilganidek ta’lim tizimini barkamol insonni voyaga yetkazuvchi yaxlit muhit va yagona texnologik jarayon deb qarash lozim. Chunki, ta’lim oluvchi ushbu tizimning bir bosqichida undan keyingi bosqichda ta’lim olish uchun tayyorlanadi va bunda bir bosqichda olgan bilimlarini keyingi bosqichlarga olib o‘tadi va takomillashtiradi. Agar bilimni o‘zlashtirilgan axborot sifatida qarasak, ta’lim tizimi yaxlit axborot makonini o‘zida aks ettiradi. O‘qitishning yangi axborot texnologiyalari esa ana shu makonda bilimlarni axborot shaklida harakatlantirishning yuqori darajada takomillashgan texnikaviy vositasi rolini bajaradi.
Respublikamiz ta’lim tizimining yagona axborot makonini yuzaga keltirish maqsadida shu sohada qabul qilingan me’yoriy-xuquqiy hujjatlarga asoslangan holda uzluksiz ta’lim tizimi bo‘g‘inlarni yangi axborot texnologiyalari vositasida axborotlashtirishning majmuaviy dasturi ishlab chiqilishi lozim:
- mazkur dasturda ta’lim tizimining har bir bo‘g‘inida axborot texnologiyalarini qay darajada joriy qilinishi, qanday hajmda o‘qitilishi va uning maqsadlari belgilab berilishi;
- ta’lim muassasalarini zamonaviy kompyuterlar bilan ta’minlashni yo‘lga qo‘yilishi va bunda ularning multimedia vositalari bilan jihozlanishiga alohida e’tibor berilishi;
- o‘qitishning yangi axborot texnologiyalari va kompyuter tarmoqlaridan foydalanish asosida o‘quv yurtlarining o‘zaro axborot almashinuvini, ta’lim va tadqiqot jarayonlarini masofadan axborot bilan ta’minlash amalga oshirilishi;
- har bir ta’lim mussasasi uchun bilimlar banki, ma’lumotlar bazasi, o‘rgatuvchi dasturlar hamda o‘quv yurti xususiyatlaridan kelib chiquvchi boshqa tuzilmalari bo‘lgan ixtisoslashgan avtomatlashgan o‘quv axborot tizimini ishlab chiqilishi;
- mutaxassislar tayyorlashning samarali metodlaridan biri bo‘lgan va shu davrga qadar texnik vositalar imkoniyatlari cheklanganligi sababli deyarli qo‘llanilmay kelayotgan dasturlashtirilgan ta’lim metodini kompyuterlar vositasida keng joriy qilish lozim.
Talabalar ixtirochilik ijodkorligini shakllantirishda yangi axborot texnologiyalarining qo‘llanilishi to‘g‘risidagi fikrlarimizni quyidagicha xulosalaymiz:
- kompyuter talabani ixtiro g‘oyasi va texnik yechimi yuzasidan qaror qabul qilishida axborotlar bilan ta’minlaydi va hisoblash ishlarini bajaradi, murakkab holatlarda aqliy-irodaviy sifatlarni maqsadga muvofiq yo‘naltirishga hizmat qiladi;
- kompyuterlar oddiy holatlarda zarur qarorlarni dastur asosida qabul qiladi va ularni amalga oshiradi;
- kompyuterlar bajarilayotgan amallarni nazorat qiladi va xatoga yo‘l qo‘yilgan holatlarda talabani ogohlantiradi;
- yangi texnik yechim ishlab chiqishda murakkab hisob ishlarini tez va aniq bajaradi.