Texnik-iqtisodiy hisoblaShlardan maqsad quyidagilardan iborat

I=I_L+I_P/ST (6.3.3)
bu erda: I_L – liniyani quriSh uchun investitsiya, so‘m
I_p/st – p/stni quriSh uchun investitsiya, so‘m.
Liniyani qurish uchun investitsiya qidiruv iShlari va trassani tayyorlaSh xarajatlaridan, tayanchlar, simlar, izolyatorlar va boShqa uskunalarni sotib oliSh uchun va ularni taShiSh, yig‘iSh va boShqa iShlar uchun sarflangan xarajatlardan iborat. Podstansiya quriliShi uchun investitsiya hududni tayyorlaSh, transformator, o‘chirgich va boShqa uskunalarni sotib oliSh xarajatlaridan, moylaSh iShlari xarajatlaridan va boShqalardan iborat. Investitsiya tarmoq elementlari narxining yaxlitlangan ko‘rsatgichlari asosida yoki maxsus tuzilgan smeta asosida aniqlanadi.Ikkinchi muhim texnik iqtisodiy ko‘rsatgich-iShlatiSh xarajatlaridir, bular energetika uskunalari va tarmoqlarini bir yil davomida iShlatiSh uchun kerak bo‘ladi.

bu erda: liniya va podstansiya uchun iShlatiSh xarajatlari, ming so‘m/yil
elektr energiya isrofi narxi, ming so‘m/yil.
bir yilda liniya uchun amartizatsiya, oddiy ta’mirlaSh va xizmat ko‘rsatiSh chegirmalar, %
xuddi Shular podstansiya uchun.
Agar liniya va podstansiya uchun amortizatsiya, oddiy ta’mirlaSh va xizmat ko‘rsatiSh xarajatlari birlaShtirilsa, unda umuman tarmoq uchun iSh xarajatlarining ifodasini quyidagi ko‘riniShda yoziSh mumkin:
(6.3.4)
Amortizatsiya chegirma kapital ta’mirlaShga , iShdan chiqqan va ma’naviy eskirgan uskunalarni almaShtiriSh uchun kerak bo‘ladigan mablag‘larni yig‘iShga sarf bo‘ladigan xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Uskunaning xizmat vaqti qancha kam bo‘lsa, Shuncha amortizatsiya chegirma katta bo‘ladi.
Oddiy ta’mirlaSh uchun chegirma uskunalarni iShchi holatda saqlab turiSh uchun mo‘ljallangan. Oddiy ta’mirlaSh vaqtida izolyatorlar almaShtiriladi, tayanchlar va podstansiya uskunalarining qobig‘i bo‘yaladi, kichik ShikastlaniShlar tuzatiladi. SHikastlaniShning oldini oliSh uchun tarmoqning barcha elementlari vaqti-vaqti bilan tekShirilib turiladi va profilaktiv sinovdan o‘tkaziladi. Bu tadbirlar oddiy ta’mirlaSh chegirmalridan mablag‘ bilan ta’minlanadi.
Xizmat ko‘rsatiSh chegirmalari iShchi xodimlarning maoShiga, hamda transport vositalariga, xodimlar uchun uy joylari va boShqalarga sarflanadi.
Amartizatsiya va oddiy ta’mirlaSh xarajatlarini birlaShtiriSh mumkin: (6.3.5)
bu erda: -amortizatsiya va oddiy ta’mirlaSh uchun yillik chegirma,1/yil.
Isrof uchun elektr enegiya narxi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
bu erda: - elektr energiya isrofi, kVt. soat;
- 1 kVt.soat elektr energiya isrofining narxi [sum/kVt.soat]
Texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlarga uzatiladiagn elektr normaning tan narxi ham kiradi:
(6.3.6)
bu erda: S – tarmoqni iShlatiSh xarajatlari, sum/yil;
G – bir yilda iste’molchilar olgan elektr energiya, kVt.soat.
Texnik iqtisodiy soliShtiriShda faqat texnik talablarga javob beradigan variantlar soliShtiriladi, ya’ni bunda, iShonchliligi bir hil bo‘lgan sifatli elektr energiya bilan taminlangan iste’molchilar.
Texnik-iqtisodiy soliShtiriShning birinchi bosqichida ruxsat etilgan texnik talablar bo‘yicha variantlar tanlanadi, ikkinchi bosqichda esa ulardan texnik iqtisodiy ko‘rsatgich (TIK) lar bo‘yicha optimal variant tanlanadi.


Masalan, rasmda ko‘rsatilgan tarmoq variantlarini soliShtiriSh kerak
Eng oson yo‘l – bu K va S larni aniqlaSh va ularni soliShtiriSh.
Agar K₁>K₂ va S₁>S₂ bo‘lsa, unda ikkinchi variant (b) tanlanadi.
Agar K₁>K₂ va S₁2 bo‘lsa, unda bunday variantlar qanday qilib soliShtiriladi?
Eng qulay variantni aniqlaydigan iqtisodiy mezon sifatida komulyativ xarajatlar [sum/yil] iShlatiladi:

bu erda: K – jami kapital xarajatlar (investitsiya), sum
E_K – kapital xarajatlar uchun foizi, %
S – yillik ekspluatatsion sarflar, sum/yil.
Tarmoq rivojlaniShining barcha soliShtirilayotgan variantlari berilgan ite’mol rejimida (yuklamalar quvvatida) iste’molchilarni bir hil foydali elektr energiya bilan taminlaniShi kerak. Tarmoqning har bir varianti kerakli iShonchlilikni taminlaShi lozim, bunda, normativ hujjatlarda keltirilgan Sharoitlarda topShirilgan funksiyani bajariSh qobiliyati tuShuniladi. Elektr taminoti iShonchliligiga talablar elektr iste’molchilarning toifasiga bog‘liq holda elektr usunalardan foydalaniSh qoidalarida (PUE) ko‘rsatilgan[2].
PUEga asosan barcha elektr iste’molchilar kerakli iShonchlilik darajasi bo‘yicha uchta toifaga (I, II, III) bo‘lingan:
Energotizim tarmoqlari iShonchliligiga talablar normativ hujjatlarda qat’iy (aniq) belgilangan. Bu hujjatlarda zahira qilib qo‘yiSh, zanjirlar soni, podstansiyada transformatorlar soni, ulaniSh sxemalari va boShqalar bo‘yicha talablar keltirilgan.
I toifali iste’molchilar uchun elektr taminoti tizimidagi uziliSh oqibatidagi zararni iqtisodiy ekvivalent tarzida ifodalaSh mumkin emas. I va II toifali iste’molchilarni taminlovchi tarmoq sxemalarining iShonchliligini baholaSh mezonlari sifatida iShonchlilikning quyidagi texnik ko‘rsatgichlari qabul qilinadi:
-uziliSh oqimi parametri (bir yilda o‘rtacha uziliSh soni), ω;
-bir yilda uzluksiz iShlaSh ehtimoli, ρ, nisbiy birlik%
-elektr taminoti tiklaniShini o‘rtacha vaqti T_V, yil/uziliSh.
Xarajatlar bo‘yicha Shunday I – toifali iste’molchilarni taminlovchi tarmoq variantlarini soliShtiriSh mumkinki, bunda ular uchun iShonchlilikning texnik ko‘rsatkichlari tegiShli normativ hujjatlarda aniq belgilangan talablarni qoniqtiradi.
II–toifali is’temolchilar elektr taminotidagi uziliSh oqibatlarini iqtisodiy ekvivalent tarzida ifodalaSh mumkin:
Elektr ta’minotini uziliShi natijasida kutilayotgan o‘rtacha yillik xalq xo‘jalik ziyoni (zarari) U, ming so‘m/yil:
Elektr energiyani iste’molchiga etkazib bermaslik natijasidagi ziyon U xarajat tarkibiga kiritiladi va II–toifali iste’molchilarni ta’minlovchi tarmoq variantlarini tanlaShda hisobga olinadi. Agarda tarmoq variantlari iShonchlilik bo‘yicha bir-biridan ancha farq qilsa, bunda, elektr taminoti tizimining buziliShi natijasidagi ziyonni o‘z ichiga olgan xarajatlar eng kam bo‘lgan variant tanlanadi.
6.3.3-rasmda ko‘rsatilgan tarmoq variantlaridan birining iShonchlilikni hisobga olgan holda tanlaSh uchun, har qaysi variantning hisobiy xarajatlariga elektr energiyani etkazib bermaslik natijasidagi o‘rtacha yillik ziyon qo‘Shiladi va eng kam xarajatli variant tanlanadi.

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR

Rasulov A.N., Bahodirov I.I. va Meliqo‘ziyev M.V. “Elektr energiyasining sifat ko‘rsatkichlari” amaliy mashg‘ulotlar uchun uslubiy ko‘rsatma. - Toshkent: ToshDTU, 2017. - 60 b.