Texnika xavfsizligiga doir ba’zi ma’lumotlar

I. O‘ZGARMAS TOK ZANJIRLARI
(Asosiy ta’rif, tushuncha va formulalar)

O ‘zgarmas tok manbalari, iste’molchilari va ularni simlar bilan o‘zaro ulashdan hosil qilingan berk kontur o‘zgarmas tok zanjiri deyiladi. Elektr zanjiri elementlariga tok o‘zgartgichlari, kommutatsiya apparatlari va o‘lchash asboblari kiradi. 1 – rasm, а da tok manbalari, b da iste’molchilar, v da kommutatsiya apparatlarining shartli belgilari va 2-rasmda elektr zanjirning sxemasi ko‘rsatilgan.

Galvanik element yoki razradlanuvchi akkumliyator

O’zgarmas tok generatori

termopara

Quyosh elementi

а)

Zaryadlanuvchi akkumlyator

O’zgaras tok motori

Elektr qo’ra (pechka)

Elektr lampa

Rezistiv element

b)

Bir qutubli uzgich-ulagich

Almashlab ulagich

Uch fazali uzgich-ulagich

в)
1-rasm. Elektr zanjiri elementlari: а) tok manbalari,
б) iste’molchilar, в) kommutatsiya apparatlari

Elektr zanjiri elementlaridagi kuchlanishning tegishli tokka bo‘lgan bog’lanishi ni volt – amper xarakteristikasi (v.a.x.) deb ataladi.

Iste’molchi qarshiligi R va tok manbaining ichki qarshiligi R_u qiymatlari kuchlanishga bog’liq bo‘lmagan zanjir elementlari va bunday elementlardan iborat zanjirni chiziqli zanjir deyiladi. Chiziqli elementlarlardagi kuchlanish U ning tok I ga bog’lanishi Ом qonuni asosida topiladi, bunda R-yuklama qarshiligidir.
Har qanday elektr zanjirning tavsifi energiya manbaining elektr yurituvchi kuchi Е, ток I, kuchlanish U va iste’molchi qarshiligi R bilan aniqlanadi. Xususan, 2 – rasmda ko‘rsatilgan zanjir uchun Ом va Kirxgof qonunlari asosida quyidagi tenglamani tuzish mumkin:
(1)
bunda - manbadagi kuchlanish tushuvi;
- iste’molchidagi kuchlanish;
- iste’molchi qarshiligi;
(1) tenglamadan Om qonunining butun zanjir va uning bir bo‘lagi uchun quyidagi formulalarini yozamiz:
(2)
(3)
Odatda elektr manbalarining ichki qarshiligi _{ } qiymati juda kichik bo‘lganligi uchun _{ } va shu boisdan U = Е deb qabul qilinadi hamda sxema qismalarida odatda kuchlanish ko‘rsatiladi. Электр занжирларини таhлил этиш ва hисоблаш учун асосий qонун сифатида Кирхгофнинг 1 ва 2 - qонунларидан фойдаланилади. 1- qонунга биноан, 3 ёки кўпроq тармоqларнинг уланган тугунидаги токларнинг алгебраик йиg’индиси нолга тенг, яъни _{ }

2-rasm. O‘zgarmas tok zanjirining
elektr sxemasi
Tugunga yo‘nalgan toklarni musbat, tugundan yo‘nalganlarni manfiy deb, 2 – rasm uchun quyidagi tenglamalarni tuzish mumkin:
yoki
Kirxgofning 2 – qonuniga binoan, manba kuchlanishi berk kontur elementlaridagi kuchlanish tushuvlarining algebraik yig’indisiga teng, ya’ni
_{ }
Bunda U yo‘nalishi konturdagi tok yo‘nalishida bo‘lsa, ular musbat, aks holda manfiy ishora bilan olinadi. Agar iste’molchilarning qarshiliklarida elektr energiyasi yorug’lik, issiqlik yoki mexanik energiyaga aylansa, ularni rezistiv elementlar deyiladi. Ketma – ket ulangan rezistiv elementlarning ekvivalent qarshiligi , parallel ulanganda esa, yoki bo‘ladi.
Bunda - ekvivalent o‘tkazuvchanlik bo‘lib uning tashkil etuvchilari:
- va h.k. elementlar o‘tkazuvchanliklari.
O‘zgarmas tok zanjiridagi quvvat P quyidagicha aniqlanadi:

2- rasmda keltirilgan sxema uchun quvvatlarning muvozanat tenglamasi
бўлади,
бунда, - elektr manbaining quvvati;
- iste’molchilar quvvati;
- elektr manbaidagi quvvat isrofi.