Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish

21.3- §. TEXNOLOGIK JARAYONLARNI AVTOMATLASHTIRISH 
PRINSIPIAL SXEMALARI
Avtomatlashtirishning prinsipial sxemasi loyihaning asosiy texnikaviy 
hujjati bo'lib, u texnologik qurilmaning avtomatlashtirilish darajasi va 
prinsipini ko‘rsatadi. Bunda boshqarish tizimini tuzishning bosh bosqichida 
qabul qilingan barcha prinsipial yechim lar o ‘z ifodasini topadi. Chizma 
boshqarish obyekti, nazorat, rostlash, dasturli boshqarish, signalizatsiya, 
blokirovka, himoya va avtomatlashtirishda ishlatiladigan vositalar haqida 
tushuncha berishi lozim. Odatda signalizatsiya, blokirovka va himoya 
maxsus chizm alarda kengaytirib beriladi. Prinsipial chizm alarda boshqarish 
organlari va kom m unikatsiyalar bilan birga texnologik qurilm alarning 
chizm asi, avtom atlashtirish vositalarini, texnologik agregatlarning turli 
qurilm alari bilan avtomatlashtirish vositalari o ‘rtasidagi o ‘zaro b o g ia - 
nishlarni sxematik ko‘rsatiladi.
Avtomatlashtirish masalalari texnologik vositalardan foydalanib hal 
etiladi, bu vositalarga tanlangan qurilmalar, dastlabki axborotni aniqlovchi 
vositalar, axborotni almashtirish va qayta ishlov berish vositalari, xizmat 
ko‘rsatuvchi xodimlarga axborotni tanishtirish va chiqarib berish vositalari 
ham da yordam chi vositalar kiradi.
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish sxemalarini (TJAS) ishlab 
chiqishda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim:
1. 
Avtomatlashtirishning texnik vositalarini tanlashda texnologik jarayon- 
ning xarakterini, jarayonning yong‘inga va portlashga moyilligini; atrof 
muhitning zaharliligini va agressivliligini; oichanayotgan m uhitning fizik - 
kimyoviy xossalarini va parametrlarini; o ic h ash o ‘zgartkichlarining o ‘rna- 
tilgan joyidan nazorat va boshqaruv punktlarigacha axborot signallarini

---

uzatish uzoqligini 
(masofasini), boshqarish tizimiga ishonchliligi, aniqligi 
va tez ta ’sir ko‘rsatishi xususidagi talablarni hisobga olish zarur.
2. TJAS avtomatlashtirishning H T ning seriyalab ishlab chiqariladigan 
vositalari asosida qurilishi kerak; bunda qo'shilishi (birikmasi) soddaligi, 
o ‘zaro bog‘lanuvchanligi, shchitlarda va boshqaruv pultlarida joylanishi 
qulayligi bilan ifodalanuvchi birxillashtirilgan tizim lardan foydalanish 
maqsadga muvofiqdir.
3. Avtomatlashtirish tizimlari faqat seriyalab chiqarilgan apparatura 
asosidagina yasalishi mumkin bo‘lmagan hollarda loyihalash jarayonida yangi 
avtomatlashtirish vositalarini ishlab chiqish uchun texnik vazifalar beriladi.
4. Y ordam chi energiyadan (elektr yoki pnevm atik) foydalanuvchi 
avtom atlashtirish vositalarini tanlash avtom atlashtiriladigan obyektning 
yong‘in chiqishi va portlashga xavflilik sharoitlari bilan, axborot va 
boshqarish signallarining tez ishlashi va uzatish masofasiga qo‘yiladigan 
talablar bilan belgilanadi.
5. Dispetcherlik shchitlari va pultlarida o ‘rnatiladigan signalizatsiya va 
boshqarish asboblari va apparaturasi miqdori cheklangan bo ‘lishi kerak. 
A pparaturaning ortiqcha (ko‘p) bo‘lishi xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning 
d iq q a t-e ’tiborini texnologik jarayonning kechishini belgilovchi asosiy 
avtomatlashtirish vositalaridan chetga tortadi, qurilm ani ishlatishni murak- 
kablashtiradi, uning tannarxini oshirib yuboradi.
6. TJASini ishlab chiqishda tizimdagi boshqarish vazifalarini orttira 
borish imkonini hisobga olish kerak.
A vtom atlashtirish sxem asining yuqori qism ida texnologik sxema 
tasvirlanadi, u TBO ning ishlash prinsipi haqida tasaw u r berishi kerak. 
Prinsipial chizm alarda datchiklarning sezgir elem entlari, rostlash organlari 
va ijro etuvchi mexanizmlari texnologik chizm aning taxminan montaj 
qilinishi lozim bo ‘lgan nuqtalarida ifodalanadi.
Texnologik chizmalarda texnologik jarayonning xarakterini ifodalaydigan 
k o ‘rinishda agregatlar soddalashtirib k o ‘rsatiladi; bunda masshtabga e’tibor 
berilmaydi; lekin agregatlarning shakli taxm inan o ‘xshash bo ‘lishi kerak.
Texnologik chizm alar, odatda, chapdan o ‘ngga qarab o ‘qiladi. Appa- 
ratlarni ifodalaydigan chiziqlarning qalinligi 0,2 ... 0,3 m m b o iish i kerak. 
C hizm ada har bir apparat belgilanib ko‘rsatiladi. Agar apparatlar raqamlar 
bilan belgilangan bo ‘lsa, u holda uskunalarni ko‘rsatuvchi jadval (ekspli- 
katsiya) beriladi.
Texnologik qurilishlarni avtom atlashtirishning prinsipial chizmasida 
suyuqlik, bug‘ va gaz uchun m o ‘ljallangan qurilishlar shartli belgilar orqali 
ifodalanadi. Ularning b a ’zilari 21.1-jadvalda keltirilgan. Qurilish chiziqla- 
rining uzilishida yonm a-yon raqam lar orasidagi masofa 50 mm dan kam 
b o ‘lmasligi kerak. Agar texnologik chizm ada nazarda tutilmagan suyuq 
yoki gazsim on m uhitlarning belgilari uchrasa, boshqa raqam lardan 
foydalanish mumkin, faqat bu holda chizmaning bir chetida qabul qilingan 
shartli belgilarga izoh berilishi kerak.

---

Chizmalarni o ‘qishni osonlashtirish maqsadida o ‘tkazilgan truboprovod 
(quvurlar) belgilariga undagi m oddalar yo‘nalishini ko‘rsatuvchi strelkalar 
qo‘yiladi, shuningdek, chizm ada prinsipial vazifaga ega b o ‘lgan to ‘suvchi 
moslamalarning belgilari ham beriladi. Truboprovod belgi chiziqlarining 
kengligi 0,6... 1 m m boMishi kerak.
A vtom atlashtirishning prinsipial chizm asida texnologik ja ray o n n i 
avtomatik boshqarish vositalarining hammasi shartli ravishda ko ‘rsatiladi. 
Prinsipial chizm alarda avtom atlashtirish vositalarining shartli tasvirlari 
G O ST 21.404 — 85 talablari asosida bajariladi (21.2, 21.3, 21.4-jadvallar).