Texnologik mashinalar va jihozlari

Metallarning payvandlanuvchanligi

Metallarning mavjud usullarda texnikaviy talablarga javob bera oladigan darajada payvandlanish hususiyati ularning payvandlanuvchanligi deyiladi.
Metall va qotishmalarning payvandlanuvchanligi, asosan, ularning ximiyaviy tarkibiga, tarkibidagi metallmas qo‘shimchalarning xiliga, miqdoriga, taqsimlanishiga va payvandlash usulining hususiyatiga bog‘liq. Ma’lumki, turli metall konstruksiyalar olishda asosiy material sifatida po‘latlardan foydalaniladi. Demak, turli qotishmalarning spetsifik hususiyatlari turlicha bo‘lganligi sababli turlicha payvandlanadi. Kuzatishlar ko‘rsatadiki, turli qalinlikdagi kam uglerodli oddiy va legirlangan po‘latlar istalgan temperatura sharoitida yaxshi payvandlanadi. Po‘lat tarkibida uglerod miqdori 0,30% dan ortishi bilan payvandlashda termik ta’sir zonasidagi temperaturada toblanishi sababli payvandlanuvchanligi yomonlashadi, chunki, u mo‘rtlashib, darz ketishiga moyil bo‘lib qoladi. SHu sabali tarkibida 0,30 dan 0, 42% gacha uglerod bo‘lgan po‘latlar qoniqarli darajada payvandlanuvchi po‘latlarga kiradi. Bu po‘latlarni belgilangan rejimlarga rioya qilgan holda 5⁰ S dan yuqori temperaturada payvandlamoq zarur. Agar payvandlanuvchi po‘lat buyum qalin bo‘lsa, uni 100Agar payvandlanuvchi po‘lat buyum qalin bo‘lsa, uni 100-200⁰ gacha qizdirib payvandlash maqsadga muvofiqdir. Po‘latlar tarkibida uglerod miqdori 0,42-0,55% gacha bo‘lsa, bunday po‘latlarni payvandlash cheklanadi.
Agar po‘latda uglerod miqdori 0.55% dan ortiq bo‘lsa, yomon payvandlanadi. CHeklangan darajada va yomon payvandlanuvchi po‘latlarni payvandlash zarur bo‘lsa, sifatli choklar olish uchun ularni payvandlashdan avval 150-500⁰ S gacha qizdirish.
So‘ngra payvandlangandan keyin termik ishlash zarur.
Metallarning payvandlanuvchanligiga oltingugurt, fosfor, uglerod singari elementlar salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Agar uglerodi teng bo‘lgan ushlerodli po‘lat bilan legirlangan po‘latlarning payvandlanuvchanligini taqqoslasak, legirlangan po‘latlarning payvandlanuvchanligi plastligini ko‘ramiz. Buning sababi shundaki, bu po‘latlarning issiqlik o‘tkazuvchanligi past bo‘lib, tez oksidlanib payvandlanishda karbidlar hosil qiladi. Natijada mo‘rtlashib, darz ketishga moyil bo‘ladi. SHuning uchun bu xil po‘latlarni payvandlashda yuqorida qayd etilgan salbiy hususiyatlarni kamaytirish maqsadida payvandlashda belgilangan rejimlarga rioya qilish kerak. Jumladan, o‘ta qizdirishga yo‘l qo‘ymaslik, bu buyumni payvandlashdan avval qizdirib olib, payvandlangandan keyin termik ishlash zarur.
Quyidagi jadval po‘latlarning xili va markasiga ko‘ra payvandlanuvchanligiga misollar keltirilgan.
1.1-jadval

Guruhi	Payvandlanuvchanligi	po‘latlarning xili va markasi
		uglerodli	legirlangan
1	yaxshi	St1, St2, St3, St4, 08, 10, 15, 20, 25, 12kp, 15kp, 16kp, 20kp, 18kp	15G, 20G, 15X, 15XA, 20X, 15XM, 14XGS, 10XGSD, 10XGSND, 15XSND.
2	qoniqarli	St5, 30, 35	12XN2, 12XNZA, 14X2MR, 10G2MR,
			20XNZA, 20XN, 20XGSA, 25XGSA, 30X, 30XM
3	cheklangan	St6, 40, 45, 50	35G, 40G, 45G, 40G2, 35X, 40X, 45X, 40XM, 40XMFA, 30XGS, 30XGSA, 35XM, 40XS
4	yomon	60, 70, 75, 80, 85, U7, U8, U9, U10, U11, U12	50G, 50X, 50XN, 45XNZMFA, 6XS, 9XS, 5XNG, 5XNV

Ma’lumki, cho‘yan tarkibida uglerodning ko‘pligi sababli mo‘rt bo‘lib, po‘latlarga nisbatan ancha yomon payvandlanadi. Rangli metallar va ularning qotishmalarining issiqlikni yaxshi o‘tkazishi, oson oksidlanishi, sezilarli darajada chizig‘iy kengayishi, gazlar (kislorod, azot. vodorod) ni yutishi va boshqa hususiyatlari payvandlashda ma’lum qiyinchiliklar tug‘diradi, albatta.