Texnologik ta’limning tadrijiy shakllanishi va rivojlanishida tizimlilik va tarixiylik prinsiplari

---

Texnologik ta’limning tadrijiy shakllanishi va rivojlanishida 
tizimlilik va tarixiylik prinsiplari 
 
Nilufar Tursunboy qizi A’zamova 
Termiz davlat unversiteti pedagogika instituti 
 
Annotatsiya: Mazkur maqolada texnologik ta’limning tadrijiy shakillanishi va 
rivojlanishidagi tizimlilik va uning tarixiy, nazariy prinsplari haqida fikr-mulohazalar 
yurutilgan. Shuningdek, ta’lim tizimida Texnologik ta’lim fanining nazariy asoslari 
yoritib berilgan. 
Kalit so’zlar: Texnologik ta’lim, fan tarixi, prinsp, tizimlilik, ta’lim tizimi, 
pedagok. 
 
Principles of systemic and historical in the gradual formation 
and development of technological education
 
 
Nilufar Tursunboy qizi Azamova 
Termez State University Pedagogical Institute 
 
Abstract: This article discusses the systematization of the gradual formation 
and development of technological education and its historical and theoretical 
principles. The theoretical foundations of the science of technological education in 
the education system are also covered. 
Keywords: 
Technological 
education, 
history 
of 
science, 
principles, 
systematization, education system, pedagogy. 
Ta’lim-tarbiya mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o’tishi bilan kengayib 
borishi natijasida uning shakl va usullari xam takomillashib bormoqda. Hozirda inson 
faoliyatining asosiy yo’nalishlari shu faoliyatdan ko’zda tutilgan maqsadlarni to’liq, 
amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yahlit tizimga, ya’ni texnologiyalarga aylanib 
bormoqda. Huddi shu kabi ta’lim-tarbiya sohasida ham so’nggi yillarda pedagogik 
texnologiya amal qila boshladi. Ishlab chiqarishdagi texnologiyada turli materiallarga 
ishlov berish tegishli kasb ustalari tomonidan amalga oshiriladi. Pedagogik 
texnologiyaning mazmuni esa o’qituvchi, tarbiyachi tomonidan O’kuvchi (ta’lim 
oluvchi)ga aqliy, ruxiy, axloqiy jixatdan turli usulda ta’sir o’tkazishdan iboratdir. 
Texnologik ta’lim tushunchasi XX asrda paydo bo’ldi va turli rivojlanish 
bosqichlaridan o’tib kelmoqda. Dastlab bu tushuncha 1940-yillardan 50-yillar 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
396

---

o’rtasigacha “ta’lim texnologiyasi’ deb qo’llanilib, o’quv jarayonida audio-vizual 
texnika vositalaridan foydalanishni ifoda kilgan. 
Texnologik ta’lim tushunchasi dastlab XX asrning o’rtalarida qo’llana 
boshlangan. Bunda texnologik ta’lim va ta’lim texnologiyasi atamalari faqat texnika 
vositalari yordamida o’qitishga nisbatan qo’llangan edi. Vaqt o’tishi bilan ularni 
qo’llash darajasi kengayib borishi natijasida mazmuni ham tegishlicha o’zgarib bordi. 
Hozirga kelib esa texnologik ta’lim tushunchasining zamonaviy, ilmiy asoslangan 
yagona ta’rifini belgilash maqsadida bir qancha yirik olimlar tomonidan turli fikr va 
mulohazalar asoslab berildi. O’tgan asrning 50-yillari o’rtasidan 60-yillargacha ta’lim 
texnologiyasi atamasi qo’llanilib, bunda dasturlashtirilgan ta’lim nazarda tutilgan. 70-
yillarda texnologik ta’lim atamasi qo’llanilib, u avvaldan loyihalashtirilgan va aniq, 
belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi o’quv jarayonini ifodalagan. 1979-
yilda AQShning Pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar assotsiatsiyasi 
tomonidan pedagogik texnologiyam quyidagicha ta’rif berilgan edi: Pedagogik 
texnologiya bilimlarni o’zlashtirishning hamma jihatlarini qamrab oluvchi 
muammoni tahlil qilish va rejalashtirish, muammoning yechimini baholash va uni 
boshqaruvchilar, g’oyalar, vositalar va faoliyatni tashkil qilish usullarini o’z tarkibiga 
oladigan kompleks integrativ jarayondan iborat. 80-yillarning boshidan texnologik 
ta’lim deb ta’limning kompyuterli va axborot texnologiyalarini yaratishga aytilgan. 
Yuqoridagi fikrlar asosida texnologik ta’lim tushunchasini ikki xil izohlash mumkin: 
birinchidan, uning o’quv jarayonida texnika vositalaridan foydalanishning kengayib 
borishini ifodalashi nazarda tutilib, ta’limdagi, o’qitishdagi texnologiya deb nomlash 
mumkin bo’lsa, ikkinchidan, bu tushuncha o’quv jarayonining o’zini ko’rinish. Ilmiy-
texnik 
taraqqiyot 
nafaqat 
aksariyat 
ishlab 
chiqarish 
sohasinigina 
texnologiyalashtiramoqda, balki u madaniyat, ta’lim sohalariga ham kirib bormoqda. 
Bugungi kunda informatsion axborot tibbiyot, ta’lim va boshqa texnologiyalar 
to’g’risida fikr yuritish mumkin. Texnologiyalash bu obyektiv jarayon bo’lib, ta’lim 
evolyutsiyasining yangi vazifalarini sifatli hal qilish uchun tayyorgarlik davri tarixan 
texnologiya tushunchasi texnik taraqqiyot bilan bog’liq ravishda yuzaga kelgan va bu 
tushuncha san’at, hunar va fan haqidagi ta’limotga muvofiq keladi.
Texnologiya deganda, odatda ashyolami qayta ishlash metodlari va ishlab 
chiqarish jarayoni hamda ulaming ilmiy tavsiflarining majmui tushuniladi. Siyosiy 
lug’atda texnologiyaga shunday izoh beriladi:
1) ishlab chiqarish jarayonida ashyolar, materiallar, yarim tayyor ashyolarni 
qayta ishlash, tayyorlash holati, xususiyati, shaklining o’zgarish metodlari yig’indisi;
2) ashyolar, materiallar va yarim xom ashyolarga muvofiq ishlab chiqarish 
qurollari orqali ta’sir o’tkazish usullari to’g’risidagi fan.
“Qomusiy lug’at»da ham shunga yaqin izoh beriladi, lekin unda birmuncha 
kengroq yoritiladi: “Fan sifatida texnologiyaning vazifasi har tomonlama samarali va 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
397

---

tejamli ishlab chiqarish jarayonlarini aniqlash va amaliyotda undan foydalanish 
maqsadida fizika, kimyo, mexanika va boshqa qonuniyatlarini bajarish.” 
Texnologiya grekcha so’z bo’lib, “texnos” san’at, mahorat, “logos” 
ta’limot degan ma’nolami bildiradi. Texnologik ta’lim pedagogning talabalarga ta’sir 
qilishni tashkil etish bo’yicha kasbiy ahamiyatga molik malakalar tizimini aniqlab 
beradi, pedagogik faoliyatning texnologikligini anglash usullarini taklif etadi. Hozirgi 
davr ta’lim texnologiyalari muammosi, pedagogik innovatsiya tajribalari ularni bir 
tizimga tushirish va aniqlashtirishni talab qiladi. Oliy maktab oldida pedagogik 
texnologiyalaming ilmiy asoslari, ulaming tasnifi, mohiyatini ochib berish va o’quv 
jarayonining texnologikligi muammolarini ta’minlash masalasi turibdi.
Texnologik ta’limning ilmiy asoslari pedagogikaga oid adabiyotlar tahlili shuni 
ko’rsatadiki, hozirgi davrda pedagogik texnologiya tushunchasi ta’lim amaliyoti va 
nazariyasi ilmidan mustahkam o’rin egalladi, lekin uni pedagogikaning mukammal 
lug’atlari (tezaurus)dagi o’rni hali noma’lumligicha qolib ketmoqda. Texnologik 
ta’lim tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida turli qarashlar mavjud 
bo’lgan: u texnik vositalar haqidagi ta’limot deb, hamda o’qitish jarayonini 
loyihalashtirilgan holda izchil va muntazam tashkil etish deb talqin qilingan. Hozir 
pedagogik texnologiyalarning bir qancha ta’riflari mavjud. V.P.Bespalko texnologik 
ta’lim amaliyotga tatbiq qilinadigan muayyan pedagogik loyihasi sifatida belgilaydi. 
U pedagogik tizim texnologiyalar ishlab chiqish uchun asos bo’ladi, deb hisoblaydi. 
Bunda asosiy diqqat o’quv-pedagogik jarayonni oldindan loyihalashga qaratiladi, 
didaktik vazifa va o’qitish texnologiyalari tushunchasidan foydalaniladi. Shu tariqa 
V.P.Bespalko o’quv jarayonini loyihalash g’oyasini ilgari suradi. Afsuski, hozirigi 
qadar texnologik ta’lim va loyiha tushunchalari haqida aniqlik yo’q. Texnologik 
ta’lim jarayoniga jadallik bilan kirib borayotgan bo’lsa ham, uning maqomi 
noaniqligicha qolib ketmoqda. Tadqiqotchilarning ishlarida fan va amaliyot 
oralig’idan o’rin egallamoqda. N.F.Talizina har bir pedagog real pedagogik jarayonni 
tashkil etishdan oldin o’quv jarayoni haqida texnologik darajada bilimlar tizimini 
bilib olgan bo’lishi shart deb hisoblaydi, U fan va amaliyot oralig’ida tamoyillarni 
olg’a suruvchi, metodlar ishlab chiquvchi, ulami izchil qo’llash kabi masalalar bilan 
shug’ullanuvchi alohida fan bo’lishi kerak, deb hisoblaydi. Ularsiz pedagogik jarayon 
texnologiya real o’qitish jarayoni sifatida asoslanmay qoladi. Ayrim mualliflar 
o’qitish texnologiyalariga fan va san’at oralig’idagi fan deb qaraydilar, boshqalari uni 
loyihalash bilan bog’laydilar. Shunday qilib, bir yondashuvda o’qitish texnologiyalari 
o’qitishning barcha vositalarini qamrab olgan qandaydir jihozlash sifatida ham 
belgilanadi. Unda texnologiya o’quv jarayonini texniklashtirishni taqozo qiladi.
Texnologik ta’lim o’ziga xos va potensial yaratiladigan pedagogik natijalarga 
erishish uchun, pedagogik tizinuiing barcha tashkiliy tomonlariga aloqador nazariy va 
amaliy tadqiqotlar sohasi sifatida belgilanadi. Texnologik ta’lim mohiyatini yoritish 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
398

---

uchun pedagog-didaktikachilar tomonidan berilgan ta’riflaiga to’htalishni maqsadga 
muvofiq deb topamiz. 
1. Ta’limda texnologiya - bu bilim berish va uni egallashda texnika va inson 
resurslarini o’zaro uzviy bog’liq holda ko’rib, butun ta’lim jarayonini loyihalashda va 
amalda qo’llashda majmuali yondashu usulidan foydalanishdir ( YuNESKO).
2. Pedagogik texnologiyalar - oldindan loyihalashtirilgan pedagogik jarayonni 
amaliyotda rejali va bir maromda tatbiq etish yoki pedagogik masalalarni yechishga 
qaratilgan pedagogning uzluksiz o’zaro bog’langan harakatlari tizimidir. 
3. Texnologik ta’limning yutuqlariga kafolat beradigan, aniq ishlab chiqilgan va 
qat’iy ilmiy loixalashtirilgan, takrorlana oluvchi pedagogik harakatlar tizimdir. 
4. Ta’lim va tarbiya metodlarining u yoki bu to’plamini qo’llash bilan bog’liq 
bo’lgan pedagogning uzlksiz, o’zaro shartlangan harakatlari tizimi. 
5. Texnologik ta’limni o’qitishning, ta’limning shakllari, metodlari, usullari, 
yo’llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yig’indisi va joylashuvini belgilovchi 
psixologik tartiblar majmuasi. U pedatogik jarayonning tashkiliy, uslubiy 
vositalaridan iborat (B.T.Lixachyov) 
Bu ta’riflar tahlilidan texnologik ta’limning natijani qo’lga kiritish uchun ta’lim 
doirasida zarur bo’lgan vositalar tizimini rejalashtirish va tatbiq etish degan xulosaga 
kelish mumkin. Ta’lim texnologiyasi deganda ta’limning belgilangan maqsadi va 
talabaning bilim darajasiga ko’ra o’quv faoliyatini boshqarishning nazariy loyihasi va 
pedagogik tizimning amalda bo’lishini ta’minlovchi zarur vositalar tizimi tushuniladi. 
O’qitishning shaxsga yo’naltirilgan texnologiyasi biror nazariya va maqsad asosida 
ishlab chiqiladi. Pedagogik tizimning amalda bo’lishi, uning moslanuvchanligi 
hamda talabaning shaxsiy xususiyatlari, ulaming texnologik va individiual me’yorlari 
bilan bog’langan. Bunda ushbu texnologiyalaming moslashuvchanligi, ulaming 
variativligi, talaba xatti-harakatlarining bosqichliligi muhim ahamiyat kasb etadi. 
O’qitish texnologiyasi sathida o’quv jarayonining barcha komponentlari yoritiladi. 
Shaxsga yo’naltirilgan texnologiya asosida talabalarning intellektual va emotsional-
motivatsion rivojlanishi, bilim va kasbiy malakalar shakllanishi, ta’lim jarayoniga 
qadriyat sifatida yondashish munosabatini ta’minlash, faollikni oshirish, o’z-o’zini 
anglash va mustaqilligini shakllantirish yotadi.