Texnologiya va
Download 4.26 Mb. Pdf ko'rish
|
Texnologiya va dizayn.Qurbonov B. Kurbanova G. (1) (3)
Muhokama uchun savollar
1. Ishlab chiqarish nima? 2. Ishlab chiqarish turlari necha xil b o la d i? 3. Ishlab chiqarish resurslariga nimalar kiradi? 4. Ishlab chiqarish omillariga nimalar kiradi? 5. Ishlab chiqarish inson hayotida qanday ahamiyatga ega? l,2.Ishlab chiqarishda yangi texnika va ilg ‘or texnologiyalar XXI asrda qollaniladigan texnika qaysi sohalarga, tarmoqlarga yoki ishlab chiqarish korxonasiga tegishli b o im asin , ularga kompyuter elementlari: kiritiladi. Hozirgi zamon texnikasining asosini mashinalar tashkil etadi. Ular qanday ishni bajarishiga k o 'ra bir-biridan farqlanadi va energetika mashinalari (turbina, ichki yonish dvigateli, elektrodvigatel, elektrogenerator va b ) , ishchi mashinalar, shu jujjjla4an^ texnologik mashinalar {stanok, seyalka va b ); transport mashinalari (samolyot, avtomobil, vertolyot, velosiped va b ); axborot mashmalari (oddiy arifmometrdan elektron-hisoblash mashinalarigacha) deb ataladi. Hozirgi ishlab chiqarishda aria shu m ashinalam ing barcha turlaridan foydalaniladi. M ashina o 'z vazifasini bajara olishi uchun ishchi (ijrochi) organi b o ia d i. Uning tuzilishi mashinaning vazifasiga va ishlash sharoitiga b o g iiq d ir. Masalan, ventilyatom ing ishchi organi - parragi, ekskavatom ing ishchi organi - kovsh, avtomobilning ishchi organi - g'ildiraklari hisoblanadi. M ashinalar ishchi organlari yordamida ko'zlangan foydali ishlami bajaradi. M ashinaning ishchi organini dvigatei harakatga keltiradi. Harakat dvigateldan ishchi organga m axsus uzatm alar (uzatish qurilmalari yoki m exanizmlar) orqali o ‘tadi. Buning uchun texnologik va transport m ashinalarida ko'proq mexanik uzatmalardan, y a ’ni tasmali, zanjirli, tishli, chervyakli, friktsion uzatmalardan foydalaniladi. Agar harakatning uzatilishi suyuqlik yoki gazlar ishtirokida amalga oshsa, bunday uzatmalar gidravlik yoki pnevmatik uzatm alar deyiladi. Odatda uzatma m exanizm dvigatei harakatlantiradigan kirish zvenosi va m ashinaning ichki organi yoki qurilma ko'rsatkichiga birikkan chiqish zvenosidan tashkil topadi. Agar texnologik mashinaning ishchi organi, aytaylik. stanok supporti ilgarilama-qaytma va aylanma harakat qilsa, m exanizm konstruksiyasi harakatning uzatilishi va tezlikning o zgansliini ta’minlashdan tashqari dvigatei valining aylanma harakatini supportning ilgarilama-qaytma harakatiga aylantirishi ham kerak. M ashinaning ishini boshqarish lozim. Ilgari mashinalami faqat inson boshqarar edi. Hozir esa ishlab chiqarishda boshqarish vazifasini bajaradigan avtom at m oslam alar tobora keng qoilanm oqda. Ular oldindan benigan dastur bo'yicha ishlaydi. ishchi esa faqat ishlab chiqarishning borishini nazorat qiladi. Vazifasi. konstruksiyasi va o ‘lehamlari har xil b o ig a n barcha mashinalar bitta umumiy xususiyatga ega - ular foydali ishni bajaradi Ishchi asboblar kabi texnika vositalari o'zicha ishni bajara olmasligi bilan mashmaiardan farqlanadi. Asbob insonning mehnat quroli (masalan. nina, belkurak. otvyortka va b.) yoki mashinalarning ijrochi organlan (parma, treza va b.) sifatida xizmat qiladi. Ishchi asboblardan tashqari o'lchash asboblari ham mavjud. Moddaning massasini, haroratni. bosim va boshqalami o'lchash qurilmalari oMchanadigan kattalikning turiga k o 'ra bir-biridan farqlanadi. Ishlash prinsipiga ko ‘ta mexanik. elektrik, gidravlik, optik va b. Shuningdek. kombinatsiyalashgan (elektromexanik) qurilmalar bo'lishi mumkin. Jshlab chiqarish sharoitida ko'pincha kuzatuvchining ko'zi ilgam aydigan jarayonlarning ayrim parainetrlarini, masalan. pechlardagi issiqlikni, atom reaktorining holati va boshqalami o'lchash zarurati tug'iladi. Bunday paytiarda qurilmalarning datchiklari (parametiiarm o lchagichlar) bevosita obyektda, qurilmaning indikator operatorning maxsus pultida bo'ladi. Bu xildagi qurilmalarni distansion qurilmalar deyiladi. ko"p qurilmalar o'lchanayotgan kattalikning ana shu o'lchash paytidagi qiymatini ko'rsatadi. Bular ko'rsatuvchi qurilmalar deb ataladi. Ular. masalan. ampermetr. voltmetr. manometr. tarozi va b. Ular strelkali yoki raqamli (elektron soatlar tipida) bo'lishi mumkin kundalik tunnushda ko'rsatuvchi qurilmalar juda qulay bo'lsa. ishlab chiqarishda ko'pincha o'lchanayotgan parametrning absolyut qiymatidan tashqari. muayyan \a q t ichida uning o ‘zgarish xarakterini ham bilish zarur b o'lib qoladi Aiia shunday hollarda registratsiya qiladigan: o ‘/.i yozadigan yoki mashinkali qurilmalardan foydalaniladi Yuqorida aytilgan barcha texnik qurilmalar mashinalar. asboblar. uskunalar va qurilmalar ishlab chiqarishni texnikaviy jihozlash vositalari bo'lib. ular texnologik jarayonni amalga oshirish uchun zarur. Yangi texnologiyalar prinsipial yangi texnikani taqozo etadi va bunday texnikasiz texnolog-olimlarning g'oyalari ro'yobga chiqmaydi. Iliniy bilimlar yuksak darajada rivojlanishi bilan ishlab chiqarishning texnik vositalari uzluksiz takomillashadi. Ularni amaliyotga tatbiq etish muddati ancha tezlashadi. XX asrning birinchi choragida bajarilgan fundamental ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgunicha taxminan 20 yil vaqt o'tgan b o ‘Isa, so'nggi yillarda ana shu vaqt к о ‘p hollarda 5-6 marta qisqardi. Texnikaning muvaffaqiyati o 'z navbatida ilmiy tadqiqotlarning sur’atini jadallashtiradi va imkoniyatlarini kengaytiradi. Fan, texnika va ishlab chiqarishning o'zaro chambarchas bog'lanishi fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning m uhim shartidir. Hozirgi texnika uchun oidindan belgilangan xossalarga ega b o ig a n xilma-xil materiallar kerak. Bunday materiallar. masalan, juda katta yuk yoki issiqlik va sovuqqa chidamli, muayyan fizik-kimyoviy xossalarga ega b o iish i (turli agressiv muhitga, haddan tashqari yuqori yoki past elektr o'tkazuvchanlikka bardosh bera olishi) Jozim. Buning zarurligini texnika murakkab sharoitlarida ishlatilganida yuqori darajada mustahkamligi va ishlash qobiliyatini saqlash kerakligi bilan izohlash mumkin. Masalan kosmik kema fazoda uchayotganida bosim va tebranish (vibratsiya)ga, haroratning keskin farqlanishiga, quyosh radiatsiyasining ta’siri va hokazolarga duch keladi. Demak, bunday apparatlar uchun o 'ta qattiq, issiqqa chidamli m ateriallar kerak. Aslida esa bunday materiallar tabiatda y o q . Turli kimyoviy elementlarni birlashtirib oidindan belgilangan xossalarga ega b o ig a n yangi materiallami hosil qilish mumkin. Yangi m ateriallar faqat kosmosdagina zarur emas. Sanoat va qishloq xo'jalik texnikasini ishlatish sharoiti ko'pincha ana shu texnika tayyorlanadigan material bir necha xossalarga ega b o iish im , masalan. ham tebranishga chidamli, ham yuqori darajada mustahkam va oson ishlov beriladigan b o iish in i taqozo etadi. Lekin yangi materiallami yaratish zarurligi faqat murakkab ekspluatatsiya sharoiti bilan b o g iiq emas. Ishlatib kelinayotgan qotishm alaming ayrim tarkibiy materiallari ju da qimmat, ularning tabiiy zapaslari cheklangandir. Sintetik materiallar moddalarning turlicha birikishi (kompozitsiyasi)dan iborat b o ia d i. Albatta. ularni ayrim kompozitlarning oddiygina aralashtirilishi deb tushunmaslik kerak. Kompozitlarning farqli xossalari: chidamliligi. yuqori darajada mustahkamligi, issiqqa bardosh berishi, kotToziyalanmasligidir. Bunday materiallardan tovushdan tez uchadigan samolyotlarda, dengiz texnikasida, qishloq xo'jaligida. yengil sanoat va hokazolarda foydalaniladi. 10 Keyingi у i liar da kompozit m ateriallami ko 'plab ishlab chiqarishga va foydalanishga alohida e'fibor berilmoqda. Yangi materiailar yaratishda ularga ishlov berish imkoniyatlari ham hisobga olinadi. Masalan, juda qattiq qotishmalardan zagotovkalar kesishda ularga nisbatan qattiqroq materialdan yasalgan asboblar b o ‘lishi shart. Yangi materiailar (plastmassalar, sintetik kauchuklar, smolalar, sun'iy olmos va h.k.) tufayli yangi texnologiyalar vujudga keladi. Chunonchi mashinasozltkda smtetik olmoslardan foydalanish detallar prokat qilinganidan so ‘ng tokarlik ishlarisiz silliqlash yoki issiqligicha shlifovkalash imkonini beradi. Faqat yangi materiailar emas, balki energiyaning yangi turlari ham yangi texnologiyalar yaratishga yordam beradi. Bu jihatdan lazer, elektron nur, plazm a texnologiyalari alohida e ’tiborga loyiqdir Kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyalarni keng joriy qilish fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning muhim yo'nalishidir. K o ‘p hollarda dastlabki materialning 70-80 foizini chiqindilar tashkil qiladi. Xuddi shu sababli, xususan mashinasozlikda metallami qirqish bilan ishlash o ‘m iga chiqindisiz va kam chiqindili texnologik usullarni qoMlash nihoyatda muhim ahamiyatga egadir. M azkur usullardan biri - detailami metall poroshoklaridan tayyorlash - poroshokli metaHurgiya b o ‘lib, bu usul ilgari minutlar, ba'zan soatlar sarflanadigan detallar tayyorlashni aniq forma va o ‘lchamlar bilan sekundlarda bajarish imkonini berayotir. Ana shu usulda metall poro'shogi (yoki poroshoklar aralashmasi) p o 'lat press - qolipga solinadi va katta bosim bilan presslanadi. Shunda metall zarralari bir-biriga jipslashadi, natijada geometrik parametrlari bo'yicha tayyor detalga mos zagotovka hosil bo'ladi. Keyin zagotovkani maxsus pechlarda ju d a yuqori tem peraturada qizdiriladi (yaxlitlanadi) - metall zarralari birlashib, jips bir jinsli massaga aylanadi. G ‘oyat murakkab konftguratsiyali detail tayyor b o ‘ladi. Bu usul bilan tayyorlanadigan detallar uchun kerakli asbob- uskunalar ayrim hollarda odatdagi metall qirqish stanoklariga qaraganda soddaroq va arzonroq b o la d i. Poroshokli metallurgiyadan issiqqa, korroziyaga chidamli yangi m ateriailar olishda ham foydalaniladi. Bu esa yangi texnologiyalar yangi m ateriailar yaratishga xizmat qilishining bir misolidir. M a’lumki, m etallam i bosim bilan ishlash metall qirqish stanoklarida detallar tayyorlashga nisbatan ancha tejamlidir. Mexanik shtampovka o ‘niini asta-sekin suv zarbi, magnit ii ■ maydoni, portlatish bilan shtampovkalash egallamoqda. Sovuq va issiq holda hajinli shtampovkalash, amq quyish, erigan suyuq materiallardan ■ detallam i shtampovkalash va hokazolar ham nihoyatda tejamli texnologiyadir. So'nggi yillarda metallarni qirqish tezligini oshirish, kimyoviy. • reaksiyalarni tezlashtirish va hokazolar hisobiga an ’anaviy texnologik jarayonlam i intensivlashtirishdan ham keng foydalanilmoqda. Ko p operatsiyalarni birlashtiradigan uzluksiz texnologik jarayonlam i qo'llash katta samara beradi. Uzluksiz texnologiya texnologik operatsiyalarni qo'shish orqali zagotovkalarni, detallar va materiallami bir ish o'm idan ikkinchi ish o in ig a tashish haqida boshqa qator yordamchi operatsiyalarni bartaraf etadi. Masalan, poroshokli metallurgiya usulida detallar tayyorlashda ko'pincha presslash va qizdirish jarayonlari q o ‘shiladi: inetall poroshoklari presslanadi va bir y o l a qizdiriladi. Zamonaviy ishlab chiqarishga yangi materiallami, ilg 'o r texnologik jarayonlam i joriy etish, a n ’anaviy texnologik jarayonlam i intensivlashtirish xalq x o ‘jaligining turli tarmoqlarida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy y o lid ir. Download 4.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling