Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

 

 

 

 

 

 

 

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT 

TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI 

RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI 

 

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT 

AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI 

 

TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI FAKULTETI 

KOMPYUTERNI TASHKILLASHTIRISH FANIDAN 

 

YAKUNIY NAZORAT 

 

69-VARIANT

 

 

 

 

 

 

 

 

Bajardi: CAO 023-guruh talabasi 

Yusupov Bekzod 

Tekshirdi:         Raxmatov Furqat 

 

 

 

TOSHKENT-2020

 

Yusupov Bekzod Ulug'bekovich. CAO 023-guruh talabasi. 

69-Variant: 

Savollar: 

1-Savol:  Multitasking  tizimlari.  VLIW-protsessorlar  va  ular  asosida  qurilgan 

kompyuter tizimlari deganda qanday tizimlar tushuniladi? Misollar bilan tushuntiring. 

2-Savol: Kompyuterning markaziy protsessori qanday vazifani bajaradi? 

3-Savol: Video adapter (videokarta) qanday shina turi orqali kompyuterga bog’lanadi? 

Javoblar: 

1. Multitasking tizimlari. VLIW-protsessorlar va ular asosida qurilgan 

kompyuter  tizimlari  deganda  qanday  tizimlar  tushuniladi?  Misollar 

bilan tushuntiring. 

Multitasking (inglizcha multitasking) - bu bir nechta vazifalarni parallel qayta ishlash 

degani.  Buyruqning  maxsus  belgilangan  maydonlarida  parallel  ishlov  berish 

moslamalarining  har  biriga  qurilma  bajarishi  kerak  bo'lgan  harakatlar  buyuriladi. 

Bunday protsessorlar chaqiriladi uzun buyruqli so'z protsessorlari (VLIW). VLIW ning 

afzalliklari  quyidagilardan  iborat.  Birinchidan,  kompilyator  ko'rsatmalar  orasidagi 

bog'liqlikni  samaraliroq  tekshirishi  va  ijro  oynasining  o'lchamlari  bilan  cheklangan, 

superscalar  protsessor  uskunasiga  qaraganda,  bajarilishi  mumkin  bo'lgan  parallel 

ko'rsatmalarni  tanlashi  mumkin.  Ikkinchidan,  VLIW  protsessori  sodda  boshqaruv 

moslamasiga  ega  va  potentsial  yuqori  tezlikka  ega  bo'lishi  mumkin.  Biroq,  VLIW 

protsessorlari  ularning  ish  faoliyatini  pasaytiradigan  jiddiy  omilga  ega.  Bular 

ko'rsatmalarga bog'liq bo'lib, ularning qiymatlari faqat hisoblash dinamikasida ma'lum 

bo'lgan ma'lumotlarga bog'liq.  

VLIW  protsessorining  buyruqlar  qatori  ijro  paytida  kompilyator  tomonidan 

dinamik ravishda hosil bo'lgan bog'liqliklar to'g'risida ma'lumot yo'qligi sababli juda 

katta bo'lmasligi mumkin. Ushbu kamchilik VLIW protsessorida operatsiyalarni qayta 

tartiblashni oldini oladi. Bundan tashqari, bunday protsessor nomlarning katta hajmini, 

ko'p kirish registrlarini, ko'p sonli o'zaro bog'lanishlarni talab qiladi. Shuningdek, ijro 

etish paytida rejani tuzish paytidagi holatdan farq qiladigan vaziyat yuzaga kelganda 

to'xtatish mumkin (masalan, ijro etish paytida kesh etishmovchiligi).  

VLIW  protsessori,  quyida  ko'rsatilgan  kontaktlarning  zanglashiga  olib, 

cheklangan  holatda  bitta  soatlik  tsiklda  sakkizta  operatsiyani  bajarishi  mumkin  va 

mavjud superscalar chiplariga qaraganda ancha past ishlaydigan chastotada ishlaydi. 

Qo'shimcha  funktsional  bloklar  chipni  haddan  tashqari  murakkablashtirmasdan 

ishlashni  yaxshilashi  mumkin  (resurslarni  taqsimlashdagi  ziddiyatlarni  kamaytirish 

orqali).  Biroq,  ushbu  kengaytma  jismoniy  imkoniyatlar  bilan  cheklangan:  ro'yxatga 

olish  fayliga  funktsional  bloklarning  bir  vaqtning  o'zida  kirishini  ta'minlash  uchun 

zarur bo'lgan o'qish / yozish portlari soni va funktsiyalar bloklari sonining ko'payishi 

bilan  geometrik  ravishda  o'sadigan  munosabatlar.  Bunga  qo'shimcha  ravishda, 

kompilyator  har  bir  blok  yuklanganligini  ta'minlash  uchun  dasturni  kerakli  darajaga 

parallel  qilishi  kerak  -  bu,  menimcha,  ushbu  arxitekturaning  qo'llanilishini 

cheklaydigan eng muhim nuqta. 

VLIW  protsessorining  apparat  ta'minoti  juda  sodda:  protsessor  avtobusiga 

ulangan bir nechta kichik funktsional modullar (qo'shish, ko'paytirish, tarmoqlantirish 

va boshqalar) va bir nechta registrlar va kesh bloklari. VLIW arxitekturasi ikki sababga 

ko'ra  yarimo'tkazgichlar  sanoatida  qiziqish  uyg'otadi.  Birinchisi  -  endi  chipda 

protsessor birliklari uchun ko'proq joy ajratilishi mumkin, aytaylik, o'tishning prognoz 

qilinadigan  birligi  uchun  emas.  Ikkinchi  sabab,  VLIW  protsessori  yuqori  tezlikda 

bo'lishi mumkin, chunki maksimal ishlov berish tezligi faqat funktsional modullarning 

ichki xususiyatlari bilan belgilanadi. Shunisi qiziqki, ba'zi holatlarda VLIW eski CISC 

yo'riqnomalarini  RISCga  qaraganda  samaraliroq  bajarishi  mumkin.  Buning  sababi, 

VLIW protsessorini dasturlash mikrokodni yozish bilan juda o'xshash (fizik sathni har 

tomonlama  dasturlash,  mantiqiy  eshiklarning  ishlashini  ma'lumotlar  almashish 

avtobuslari  bilan  sinxronlashtirish  va  funktsional  modullar  o'rtasida  ma'lumot 

uzatilishini boshqarish imkonini beradigan juda past darajadagi til).  

Kompyuter  xotirasi  qimmat  bo'lgan  kunlarda,  dasturchilar  uni  x86 

protsessorlaridan  STOS  va  LODS  (bilvosita  yozish  /  o'qish  /  xotiradan  o'qish)  kabi 

murakkab  ko'rsatmalarga  murojaat  qilib  saqlashdi.  CISC  faqat  o'qish  uchun  xotira 

(ROM) bilan bog'langan va protsessor tomonidan bajariladigan mikro dasturlar kabi 

ko'rsatmalarni  amalga  oshiradi.  RISC  arxitekturasi  umuman  apparatdagi  yo'riqlarni 

bajarish  orqali  mikrokoddan  foydalanishni  yo'q  qiladi  -  aslida  RISC  protsessorining 

ko'rsatmalari  deyarli  MDHda  ishlatiladigan  mikrokod  bilan  bir  xil.  VLIW  buni 

boshqacha  amalga  oshiradi  -  protsessordan  mikrokodni  yaratish  protsedurasini  olib 

tashlaydi (va haqiqatan ham ijro bosqichi) va bajariladigan kodni yaratish bosqichida 

kompilyatorga  uzatadi.  Natijada,  x86  protsessor  ko'rsatmalarini,  masalan,  STOSni 

taqlid qilish juda samarali, chunki protsessor bajarish uchun tayyor makroslarni oladi. 

Ammo  shu  bilan  birga,  u  ba'zi  qiyinchiliklarni  ham  keltirib  chiqaradi,  chunki  juda 

samarali  mikrokod  yozish  juda  ko'p  vaqt  talab  qiladigan  jarayon.  Faqatgina  aqlli 

kompilyator  bu  ishni  VLIW  me'morchiligiga  topshirishi  mumkin.  Aynan  shu  holat 

VLIW arxitekturasiga ega kompyuterlardan foydalanishni cheklaydi. 

 

 

2. Kompyuterning markaziy protsessori qanday vazifani bajaradi? 

Zamonaviy kompyuterlar protsessorlarining tuzilishlari va ularni qanday ishlashlarini 

o‘rganish anchagina murakkab jarayon ekanligi hisobga olgan holda, ushbu mavzuga 

oid asosiy tushunchalar va jihatlarni avval, 8-razryadli protsessor va u asosida qurilgan 

kompyuterning qanday tuzilganligi va qanday ishlashini batafsil qo‘rib chiqish bilan 

boshlaymiz. Hozirda kompyuterning qanday tuzilganligi va qanday ishlashini, ya’ni 

kompyuter  arxitekturasini  o‘rganish  uchun  mo‘ljallangan  bir  nechta  o‘quv  elektron 

stendlari ishlab chiqilgan, bunday stendlarga misol qilib - УМПК-80, 8088 trasseri va 

Pep8  kabi  elektron  stendlari  keltirish  mumkin.  Bu  o‘quv  stendlari  yordamida  mos 

holda  8,  16  va  32-razryadli  protsessorlarning  va  ular  asosida  qurilgan 

kompyuterlarning tuzilishlari va qanday ishlashlarini o‘rganish imkoniyatlari mavjud.  

Kompyuter  protsessorining,  va  umuman  kompyuterning  tuzilishi  va  qanday 

ishlashini o‘rganish jarayonida - protsessor, xotira va ma’lumotlarni kiritish-chiqarish 

qurilmalari degan tushunchalar muhim tushunchalar hisoblanadi.   

Kompyuter  markaziy  protsessorining  vazifasi  -  asosiy,  ya’ni  tezkor  xotirada 

yozilgan dasturlarni bajarish hisoblanadi. Markaziy protsessorning bu vazifani amalga 

oshirish jarayonini qisqacha qilib quyidagicha ifodalash mumkin: markaziy protsessor 

xotirada yozilgan buyruqlarni chaqirib oladi, buyruqlarni qanday buyruqlar ekanligini 

aniqlaydi va ularni ma’lum bir ketma-ketlikda bajarilishini ta’minlaydi.   

Kompyuterni  va  uning  protsessorini  tashkil  etuvchi  qurilmalar  -  shinalar  orqali 

bog‘langan  bo‘ladi.  Shina  deganda  parallel  o‘tkazgichlar  to‘plamlaridan  iborat 

bo‘lgan,  adreslar,  ma’lumotlar  va  boshqarish  signallarini  uzatib  berilishini 

ta’minlaydigan  «qurilmalar»  tushuniladi.  Ko‘pincha  shina  deganda  parallel 

o‘tkazgichlar  to‘plami  tushuniladi,  aslida  esa  shina  turli  xil  ma’lumotlarni  uzatish 

uchun  mo‘ljallangan  qurilma  sifatida  ishlab  chiqilgandir.  Uning  tarkibida 

ma’lumotlarni uzatish jarayonida kerak bo‘ladigan - registrlar, turli xildagi kombinator 

elementlar va mantiqiy sxemalar mavjud bo‘ladi. 

Protsessor  ichida  joylashgan  registrlar  to‘plamlari  -  uning  ichki  xotirasi  deb 

ataladi. Ichki xotira - dasturlarni bajarilishi davomida hosil bo‘ladigan oraliq natijalarni 

va boshqarish buyruqlarini vaqtincha saqlash vazifalarini bajaradi. Bu xotira har biri 

ma’lum  bir  vazifalarni  bajarish  uchun  mo‘ljallangan,  bir-nechta  registrlar 

to‘plamlaridan iboratdir. Odatda ushbu registrlarning uzunliklari bir xil - 8, 16 yoki 32 

razryadga ega bo‘ladi. Registrlar protsessorning ichida joylashganligi sababli, ularga 

ma’lumotlarni yozish (o‘qish) juda tez amalga oshiriladi.   

Protsessor tarkibidagi muhim registrlardan biri PC (Program Counter) - buyruqlar 

sanagichi registridir, ushbu registr IP (Instruction Pointer) - buyruqlarni ko‘rsatuvchi 

registri  ham  deb  ataladi.  Bu  registr  tartib  bo‘yicha  bajarilishi  kerak  bo‘lgan 

buyruqlarning xotiradagi adresini ko‘rsatib turadi.   

Muhim  registrlardan  yana  biri,  bu  buyruqlar  registri  (Instruction  Register  -  IR) 

hisoblanadi. Unda tartib bo‘yicha bajarilishi kerak bo‘lgan buyruq yozilgan bo‘ladi. 

Ko‘pgina kompyuterlarning protsessorlari, tarkibida turli xil vazifalarni bajarish uchun 

mo‘ljallangan turli xil registrlar to‘plamlariga ega bo‘ladi.    

Protsessorda xotira yoki registrlarni adreslashning to‘rtta xili mavjud:  

1.  To‘g‘ridan-to‘g‘ri  adreslash  –  buruqning  ikkinchi  va  uchinchi  baytlari  xotira 

adresidan iborat bo‘ladi. Bunda adresning kichik bayti buyruqning ikkinchi baytiga, 

katta bayti esa buyruqning uchinchi baytiga yozilgan bo‘ladi.  

2.  Murojaat  qilinadigan  registrni  ko‘rsatib  adreslash.  Buyruqning  o‘zida  ma’lumot 

yozilgan registrning yoki bir juft registrlarning adreslari yozilgan bo‘ladi.  

3. Registrlar yordamida bilvosita adreslash. Buyruqda, xotira adresi yoki ma’lumotlar 

yozilgan bir juft registr ko‘rsatiladi.  

4. Bevosita adreslash. Ma’lumot buyruqning o‘ziga yozilgan bo‘ladi.  

Uzilishlar,  shartli  yoki  shartsiz  o‘tish  buyruqlari  bo‘lmagan  taqdirda,  protsessor 

buyruqlarni  -  xotiraning  ketma-ket  joylashgan  yacheykalaridan  o‘qib  olish  bilan 

dasturni bajarishni yo‘lga qo‘yadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.  Video adapter (videokarta) qanday shina turi orqali  kompyuterga 

bog’lanadi? 

Aslida  video  karta  degan  tushunchani  tushunib  olsak.  Hozirgi  kunda  bizda 

tasvir va videolarimizning aniqlik yoki tiniqlik sifati yuqori bo'lib bormoqda. 

Oldingidek xira va aniq bo'lmagan tasvir va videolar hozirda deyarli mavjud 

emas.  Sababi  video  karta  mavjud  ekanligi.  Video  karta  bu  bizga  t asvir  va 

videolarni  tiniqlashtirib  beruvchi  yoki  bizning  ko'zimiz  ilg'ay  oladigan 

sekundiga  25  kadr  o'tishini  tezkorlik  bilan  ta'minlab  beruvchi  va  albatta 

piksellarni  video  karta  qo'llay  olishiga  qarab  kichraytirib  beruvchi  qurilma 

hisoblanadi. Sodda qilib aytganda video karta tezkor qayta ishlovchi qurilma 

hisoblanadi.  Quyida  keltirilgan  rasmlarda  video  karta  qurilmalarini  ko'rish 

mumkin: 

    

 

Video kartaning bir necha turlari mavjud bo'lib, biz ularni asosiy ikki 

turidangina hayotda farqlay olishimiz  mumkin. Bular: 

 

 

 

O'rnatilgan  video  karta,  bunda,  qizil  rang  bilan  belgilangan  qurilma : 

O'rnatilgan  video  karta  -  bunday  video  karta  o'rnatilgan  kompyuterlar 

bazaviy  ishlar  uchun  mo'ljallangan  kompyuter  bo'ladi.  Ya'ni  Operatsion 

tizim  grafikasini  ko'rsata  olish  uchun,  ofis  ishlari  bilan  ishlash,  oddiy 

dasturlardan  foydalanish,  yuqori  sifatli  rasm  yoki  film  tomosha  qi lish  yoki 

yengil  ya'ni  video  kartaning  xotirasi  qo'llay  oladigan  o'yinlarni  o'ynash 

mumkin (lekin undan yuqori video kartadan xotira talab qiladigan o'yinlarni 

o'ynash  taklif  etilmaydi).  Video  kartaning  xotirasi  256Mb  gacha  bo'lishi 

mumkin.  Bu  turdagi  video  xotira  alohida  bo'lmaydi  bular  ona  plata 

(motherboard)da  o'zi  o'rnatilgan  bo'ladi.  Hozirgi  kunda  Intel,  ATI  (AMD 

tarkidigi  kiruvchi),  VIA  kabi  firmalar  o'rnatilgan  video  kartalarniishlab 

chiqaradi. 

 

 

Tashqi  ulanuvchi  video  karta:  Tashqi  ulanuvchi  video  karta  -  aslida 

olganda  bu  video  karta  tashqidan  ulanmaydi  ya'ni  kompyuter  ichida  paxsus 

port orqali ona plata (motherboard)ga ulanadi. Nega tashqi ulanuvchi video 

karta  deb  nomlanishiga  kelsak  bu  video  kartasiz  ham  bizning  kompyuter 

ishlaydi  va  bu  kartani  kompyuter  ishini  tezlashtirish  maqsadida  qo'shimcha 

tarzda o'rnatiladi. Bu kabi video kartalarning o'zining operativ xotirasi, kesh 

xotira  va  ishlash  chastotasi  mavjud.  Bularning  ishlab  chiqilishi  kompyuter 

texnologiyasida ancha yutiqlarga erishishga sabab  bo'ldi. Chunki endi yuqori 

sifatli  video  va  tasvirlarni  ko'rishimiz,  turli  sifatli  o'yinlarni  o'ynashimiz, 

yuqori  aniqlikda  ishlovchi  dasturlar  bilan  ishlash  imkoniyati  yuzaga  keldi 

desak mubolag'a bo'lmaydi. Tashqi video kartalarning hajmi 256Mb va undan  

yuqori bo'ladi. Hozirgi kunga kelib o'yinlar uchun mo'ljallangan 1Gb - 12Gb 

gacha  bo'lgan  video  kartalar  mavjud.  Bularni  ishlab  chiqaruvchi  firmalarga 

asosiy talabgorlar AMD va Nvidia firmalaridir.