Thesis · December 2022 doi: 10. 13140/RG

particles, oil raw materials, the result of synthesis. 
Transport vositasining ekspluatasiya muddati oshgan sari detallarning 
yeyilishi va nosozliklar natijasida uning texnik holati asta-sekin yomonlashib 
boradi: dvigatel quvvati va harakat texnik tezligi pasayadi, yonilg„i sarfi va yeyilish 
jadalligi o„sadi, boshqaruv qulayligi yomonlashadi, texnik xizmat ko„rsatish va 
ta‟mirlash hajmi ortadi, ishonchliligi pasayadi. 
Transport vositasining texnik holatiga ko„pgina ekspluatatsion omillar ta‟sir 
etadi. Ularning asosiylari quyidagilar: 
- ekspluatatsion materiallar sifati (benzin, dizel yonilg„isi, gaz yonilg„isi, 
moylash materiallari, maxsus suyuqliklar, antifriz, tormoz suyuqligi va boshqalar); 
- yo„l sharoitlari;
- iqlim sharoitlari;
- transport vositasidan texnik foydalanish (quvvatdan foydalanish tartibotlari, 
avtomobilni haydash sifati);
- texnik xizmat ko„rsatishning sifati;
- transport vositasini saqlash sifati va b. [1] 

---

Har qanday mexanizm yoki ishqalanish jufti ishlaganida, moylarining 
xossalari o„zgaradi: ular mexanik aralashmalar, suv bilan ifloslanadi, ularda erigan 
va erimagan oksidlanish mahsulotlari to„planadi. Bu holda ish jarayonida moy 
«eskirdi» deyiladi. Ozgina vaqt ishlaganida dvigatel karteridan olingan moy tashqi 
ko„rinishi va xossalari jihatidan yangi moydan ancha farq qiladi.
Moyning sifati oksidlanish jarayoni va undagi uglevodorodlarning issiqlik 
ta‟sirida parchalanishi hisobiga anchagina o„zgaradi.
Ba‟zi oksidlanish mahsulotlari (smolalar, organik kislotalar) moyda erigan 
holda bo„ladi. Ular moyning qovushoqligini va kislota sonini oshiradi. Asfalt 
birikmalari ko„rinishidagi boshqa oksidlanish mahsulotlari loklar, yopishqoq 
cho„kindilar hosil qiladi. Bu lok va cho„kindilar porshen halqalariga yopishib, 
ularni kuydiradi va katta zarar yetkazadi. Oksidlanish mahsulotlarining anchagina 
qismi erimagan barqaror juda mayda mexanik aralashma ko„rinishida bo„lib, qurum 
hosil bo„lishida qatnashadi. Filtrlash yo„li bilan moyni ulardan batamom tozalab 
bo„lmaydi, shuning uchun dvigatel ishlaganida uglerod zarralarining miqdori 
ortadi.
Motor moylari ifloslangan yonilg„idan foydalanilganida, shuningdek, 
yonilg„i yonishi uchun havo so„rilganida u bilan birga kiradigan changlar hisobiga 
ham ifloslanadi.
Ishqalanish natijasida sirtlardan qirilib tushadigan metallar hisobiga mexanik 
aralashmalar miqdori ko„payadi.
Metalldan ham qattiq bu abraziv mexanik aralashmalar detallarning 
yeyilishini tezlashtiradi. Ularning asosiy qismi dvigatelning moy tozalash 
qurilmalarida ushlanib qoladi, lekin juda maydalari moylash tizimida uzoq vaqt 
aylanib yurishi natijasida detallar jadal yeyiladi. Moyning haddan tashqari 
ifloslanishiga yo„l qo„ymaslik uchun dvigateldagi moy tozalash qurilmalari holatini 
sinchiklab tekshirib turish, mayin tozalash filtrlarini o„z vaqtida almashtirib turish 
zarur.
 
Ishlayotgan moylarda hamisha suv to„planadi. U ko„pincha yonish 
kamerasidan kiradigan gazlar bilan birga tushadi. Bundan tashqari, suv dvigatel 
karteriga ba‟zan suv bilan sovitish tizimidagi nozichliklar orqali, harorat 
pasayganida havo bug„lari kondensatsiyalanishi hisobiga ham tushishi mumkin. 
Suv moyning korroziyalash xususiyatini oshiradi. Shu sababli suv to„planmasligi 
uchun karter ventilatsiyasi tizimining benuqsonligini kuzatib turish zarur.
Ishlatilgan moylarda sulfat va sulfit kislotalari ham uchrashi mumkin. Ular 
yonilg„idagi oltingugurt yonganida hosil bo„ladi. Bu kislotalar korrozion yeyilishni 
tezlashtiradi. Aytib o„tilgan o„zgarishlar har qanday dvigatellarda ishlatiladigan 

---

moylar uchun xosdir. Lekin ulardan har birining o„ziga xos xususiyatlari ham bor. 
Masalan, benzinli dvigatellarda moyning xossalari ifloslanish va oksidlanish 
hisobiga yomonlashishidan tashqari, ularda og„ir benzin qoldiqlari to„planishi 
tufayli ham yomonlashishi mumkin. Buning natijasida moyning qovushoqligi 
pasayadi, moylash xususiyati yomonlashadi va suyuqlikli ishqalanish buziladi.
Yonilg„ining chala yonish mahsulotlari (qurum zarralari), shuningdek, 
oltingugurt oksidlari bilan ifloslanish natijasida ham moyning sifati ancha 
o„zgaradi. Mineral kislotalar to„planishi natijasida bu yerda moyning korroziyalash 
xususiyati ortadi.
Dvigatelning texnik holati ham moy xossalarining o„zgarishiga ancha ta‟sir 
ko„rsatadi.
Moy eskirishi va ifloslanishi natijasida uning tashqi ko„rinishi ham o„zgaradi 
– u qorayadi. Ishlatilgan moy tomchisini kattalashtirib qaraganda, erimagan turli 
o„lchamdagi ko„plab zarralar ko„rinadi. Dvigatelda ancha iflos moydan 
foydalanilganida unda tezda qurum va loklar hosil bo„ladi va ular dvigatelning ish 
jarayoniga salbiy ta‟sir ko„rsatadi.
Dvigatel ishlayotganida moyning kuyishi oqibatida moyga qo„shilgan 
qo„shilmalar kamayadi. Qo„shilmalarning kamayishi natijasida moyning ko„pgina 
ko„rsatkichlari o„zgaradi: ishqor soni kamayadi, yuvish xossalari yomonlashadi, 
korroziyalash xususiyati ortadi va hokazo.
[2] 
Moyning tez eskirishi uning xomashyosi va olinish usuliga ham bog„liq. 
Olinish 
usuliga ko„ra moylar quyidagi turlarga bo„linadi:
- mineral moylar – tabiiy holdagi mineral uglevodorodlarni aralashtirish yoki qayta 
ishlash yo„li bilan 
olinadigan moylar. Mineral moylarning asosiy qismi (90 foizdan 
ortig„i) neftni qayta ishlash yo„li bilan olinadi;
- 
neft moylari – neft xomashyolaridan olingan tozalangan moy. Neft moylari 
olinish usuliga ko„ra distillatli, qoldiq va aralash bo„lishi mumkin; 
- 
sintetik moylar – sintezlash natijasida olingan moylardir. Ishlab chiqarish 
qimmatligi tufayli ular keng ko„lamda ishlatilmaydi, eng muhim ishqalanish 
uzellaridagina ishlatiladi; 
- 
o„simlik moylari – o„simliklar urug„ini qayta ishlash yo„li bilan olinadigan 
moylar. Texnikada kanakunjit, xantal va boshqa o„simlik moylari ishlatiladi; 
- 
hayvonot moylari – hayvonot mahsulotlaridan olinadigan moylar. [3] 
Shunday qilib, ishlatilgan moyda katta o„zgarishlar bo„ladi: moydagi 
uglevodorodlarning o„zgarish mahsulotlari to„planadi, havo va yonilg„i bilan birga 
kiradigan begona moddalar hisobiga ifloslanadi, agressiv birikmalar miqdori 

---

ko„payadi. Agar dvigatel uchun moy noto„g„ri tanlangan bo„lsa va uning sifati 
tegishli standart talablariga javob bermasa, moyning sifati tezroq yomonlashadi.
Dvigatellarda ishlatilgan moy sifatida katta o„zgarishlar bo„lishiga 
qaramasdan, uning asosiy uglevodorod tarkibi juda kam o„zgaradi. Moydan 
umumiy miqdorda 4–6 foiz dan oshmaydigan barcha mexanik aralashmalar va 
oksidlanish mahsulotlarini chiqarib tashlab, yana yaxshi sifatli baza moy olish 
mumkin.
Yuqorida aytib o„tilganidek, motor moylari ish jarayonida mexanik 
aralashmalar, suv, organik birkmalar bilan ifloslanib, qovushoqlik, korroziyaga 
hamda oksidlanishga qarshi, yuvuvchanlik va boshqa ko„rsatkichlari yomonlashadi. 
Bunda moyning uglevodorod tarkibi ko„p o„zgarmaydi. Agar yuqorida keltirilgan 
ko„rsatkichlar qayta tiklansa, moyni dvigatelda qayta ishlatish mumkin. 
Bunda samaradorligi yuqori kimyoviy usullar qo„llanilishi hisobiga moy 
baza moy holatigacha tozalanadi va yangi moyga qancha miqdorda qo„shilma 
qo„shilsa, tozalangan moyga ham shuncha miqdorda qo„shiladi. Bu 
texnologiyaning asosiy kamchiligi, moy
tarkibidagi mavjud aktiv qo„shimchalar 
ham chiqarib tashlanadi, vaholanki, ishlatilgan moyning tarkibida 50–60 foiz aktiv 
qo„shilmalar bo„lib, ular hali ishga yaroqli hisoblanadi.