Til va madaniyat

Aqliy harakatlar
Umumta’lim maktablari ona tili darslarida o‘quvchilarning 
ijodiy fikrlash faoliyatlarini shakllantirish, malakalarini hosil qilishda 
aqliy harakatlarga tayanish zarurdir:
perseptiv faoliyat – harakatlar natijasida atrofdagi predmetlar 
va hodisalar to‘g‘risida yaxlit obraz shakllanadi;
mnematik faoliyat – narsa va hodisalarning mohiyat va 
mazmuniga aloqador materialning eslab qolinishi, esga tushirilishi 
hamda esda saqlab turilishi bilan bog‘liq;
fikrlash faoliyati – aql, fahm-farosat vositasida turli xil 
muammolar, masalalar va jumboqlarni yechishga qaratilgan;
imajitiv faoliyat – (“image” – obraz so‘zidan olingan) ijodiy 
jarayonlarda xayol va fantaziya vositasida hozir bevosita ongda 
berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash, xayolda tiklashni 
taqozo etadi.
E.G‘oziyev tafakkur psixologiyasining muhim xususiyat-
laridan biri – nutq yordamida voqelikni aks ettirishdir, deb 
hisoblaydi. «Tafakkur bilan nutqning o‘zaro bog‘liqligi fikr yuritish 
operatsiyalarining vujudga kelishini osonlashtiradi» [G‘oziyev 1990, 
15].
Tafakkurning asosiy xususiyatlaridan biri so‘z (nutq) orqali 
narsa va hodisalar o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni aks 
ettiraolishdir. Inson o‘z fikrini so‘zlar orqali ifodalaydi. O‘zgalarga 
fikrini yozma va og‘zaki nutqi vositasida yetkazadi.
«O‘smirning to‘g‘ri mantiqiy fikrlashini rivojlantirish borasida 
ona tili va adabiyot o‘qituvchisining roli juda muhimdir. U hamma 
vaqt o‘quvchilarni to‘g‘ri jumla tuzishga, ravon mulohaza qilishga, 
fikr yuritishga, yozishga o‘rgatib boradi…» [G‘oziyev 1990, 15].
O‘quvchi yoshlarning ijodiy fikrlash faoliyatlari nutqiy 
(yozma, og‘zaki) jarayonda so‘zlar orqali namoyon bo‘ladi. O‘quvchi 
so‘z boyligi-ning holati so‘zlarni o‘rnida qo‘llash masalasi kabi muhim 
omillar fikr va nutq birligini ta’minlaydi.
75
Ijodiy fikrlash ko‘nikmasini shakllantirish muammolari

---

Og‘zaki va yuzma nutq jarayonida uzoq yillardan beri saqlanib 
kelgan bayoniylikdan chekinib, ijodiylik orqali mustaqil fikrlashga 
yo‘naltirish ta’limning yangi pedagogik texnologiyalarini ona tili 
darslariga joriy qilishga erishiladi.
Ta’lim tizimida o‘qituvchi va o‘quvchining hamkorlikdagi 
faolligi o‘ta muhim va murakkab masalalar sifatida qaralgan. Faollik 
ta’lim jarayonining psixologik jihatlari tarkibiga kiradi. Shuning 
uchun ham bu muhim muammo ko‘plab tajribali metodistlar, 
psixologlar, pedagoglarning diqqatini o‘ziga jalb qilgan [Shomova 
1982, 18-25].
Bu ilmiy-metodik ishlarda o‘qituvchi va o‘quvchi faolligining 
ayrim zarur nuqtalari yoritib berilgan. Biroq ularda o‘qituvchi va 
o‘quvchi faolligining matn yaratishdagi hamjihatligi, hamkorligi 
umumnazariy muammo sifatida aytib o‘tiladi, xolos.
Faollikning o‘quv jarayoni bilan chambarchas bog‘liqligi, 
uning ta’siri kabi ko‘pgina masalalarga jiddiy e’tibor berilmasa, ijobiy 
natijaga erishib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham V.A.Dobromislov 
«Oliy darajadagi faollashtirish o‘quvchi tomonidan mavzuni idrok 
etishdir»[Dobromislov 1982, 41] degan edi.
Faollik yoki faollashtirish haqida fikr yuritilar ekan, avvalo, 
o‘qituvchining o‘qitish jarayoni samaradorligini oshirish borasidagi 
faolligini alohida ta’kidlash kerak. Chunki u o‘quvchini ijodiy 
fikrlashga yo‘naltirishning asosiy sababchisidir.
Berilgan mavzu asosida yozma matn yaratishning oliy 
shakli insho ekan, bunda «adabiy-ijodiy» va «ijodiy insho»lar 
alohida ahamiyat kasb etadi. Insho nazariyasi, insho yozishga 
tayyorgarlik, inshoning turlari, uning ona tili va adabiyotga oid 
bilimlarni o‘quvchiga singdirishdagi, o‘quvchilarning og‘zaki va 
yozma nutqlarini o‘stirishdagi beqiyos ahamiyati haqida tajribali 
olimlar, pedagog va metodistlar, jumladan, S.Dolimov, M.Asqarova, 
O.Sharafiddinov, Y.G‘ulomov, O.Madayevlar qimmatli fikrlarni aytib 
o‘tganlar. O‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatishda insho muhim 
o‘rin tutishi O.Sharafiddinovning «Birinchi mo‘jiza» maqolasida 
alohida ta’kidlangan [Sharafiddinov 1979, 11-23].
Aynan ijodiy matn yaratish jarayonida o‘qituvchi-o‘quvchi 
munosabati yo‘naltiruvchi - ijodiy yondashuvchi, ijodkor ko‘rinishiga 
erishilmas ekan, faollashtirishga, mustaqil fikrlashga erishib 
bo‘lmaydi.
Bugun nafaqat ona tili, adabiyot darslari balki barcha fanlar 
bo‘yicha dars mashg‘ulotlari, u kommunikatsiya (uzatish, ta’sir 
o‘tkazish), interaksiya (o‘qituvchi bilan o‘quvchilarning o‘zaro ta’sir 
o‘tkazishi, persepsiya (insonni inson tomonidan idrok qilish, ya’ni 
o‘quvchilarning o‘qituvchi yoki o‘qituvchining o‘quvchi tomonidan 
idrok qilish) singari tarkiblardan iborat bo‘lishi davr talabiga 
76
Nodira ALAVUTDINOVA, Muqaddas ABDURAHMONOVA

---

aylandi. Ilg‘or pedagogik texnologiyaga asoslangan interfaol uslubda 
dars o‘tishga, o‘quvchi esa shunday darsning ajralmas qismi sifatida 
faoliyat yuritishga ko‘nikdi.
Agar dars jarayonida “BBB”-Bilaman, Bilishni istayman, Bilib 
oldim - uslubidan foydalanilsa, o‘quvchilarimizning ma’lum bir mavzu 
yuzasidan bilimlari darajasi turlicha ekanligi ma’lum bo‘ladi. Bilishni 
istayman rukni esa ularda qiziqish, bilim olishga bo‘lgan intilishni 
ko‘rsatadi. Bu rukn mazkur ped texnologiyaning asosi hisoblanadi. 
Biladigan o‘quvchining bilimini boyitish bilan birga bilish darajasi 
past bo‘lgan o‘quvchida bilim olishga ehtiyoj tug‘diradi, bu ehtiyojni 
rivojlantiradi.
Bilib oldim ruknida o‘quvchi aynan nimani bilib olganligini 
o‘zi aniqlaydi, ya’ni vazifaga evristik yondoshadi.
Xulosa
Bu kabi texnologiyalar o‘quvchini ham o‘z ustida ishlashga 
yo‘naltiradi. 2020-yilda Respublikamizda umumiy o‘rta ta’limda 
ta’lim tizimini tubdan o‘zgartirishga yo‘naltirilgan. Umumiy 
o‘rta ta’limning “Milliy dasturi”da aynan yuqorida aytib o‘tilgan 
muammolarni bartaraf etish ustuvor maqsad qilib belgilangan. 
Umumiy o‘rta ta’lim tizimida Ona tili fanining vazifasi: “O‘quvchiga 
tilni o‘qitish orqali shu til bo‘yicha egallanadigan nutqiy faoliyatning 
asosiy to‘rt turi: nutqni tinglab tushunish, gapirish, o‘qish va 
yozish amallari bo‘yicha har bir sinfda taqozo etiladigan malaka va 
ko‘nikmalar me’yorini rivojlantirish, bunda o‘qish hamda mehnat 
jarayonida, oila va jamoat joylarida yuzaga keladigan turli nutqiy 
vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr almasha olish va fikr bayon 
eta bilish, eshitilgan materialni idrok etish, shuningdek, yozma 
manbalarni o‘qish orqali axborot olish, voqea-hodisalarga o‘z 
munosabatini bildirish tarzida muloqotga kirish malakasini egallab 
borish dinamikasi nazarda tutiladi ”, - deb belgilangan.