Tili tarixi
Download 1.73 Mb. Pdf ko'rish
|
Maruzalar matni til tarixi
- Bu sahifa navigatsiya:
- ESKI TURKIY ADABIY TIL DAVRI
|
Savol va topshiriqlar:
1. Qadimgi turkiy til, uning bosqichlari va unga oid bitiktoshlar haqida ma’lumot bering. 2. Qadimgi turkiy so’zlar tushunchasini izohlang. 3. Qadimgi turkiy so’zlarni mavzuiy guruhlar bo’yicha tasniflang. 4. Hozirgi o’zbek adabiy tilida qaysi qadimgi turkiy so’zlar iste’moldan chiqib, eskirmaga aylangan. ESKI TURKIY ADABIY TIL DAVRI E‘ t i b o r q a r a t i l a d i g a n m a s a l a l a r: 1. Qoraxoniylar hukmronligi davrida adabiy til masalasi. 2. Eski turkiy adabiy til davri bosqichlari. 3. Eski turkiy adabiy til davrida yaratilgan yozma yodgorliklar va ularning til xususiyatlari. 4. Eski turkiy adabiy til taraqqiyotida Yusuf Xos Hojib, Mahmud Koshg`ariy va Ahmad Yugnakiy kabilarning o’rni. Qadimgi turkiy bosqichning ikkinchi davriga eski turkiy til deyiladi. Bu davr asosiy turkiy qabilalar va elatlar tillarining to’la shakllanishi va rivojlanishi davri bo’lib, XI-XIII asrlarni, ya’ni Qoraxoniylar davlati va mo’g`ullar hukmronligi davrini o’z ichiga oladi. Bu davrda barcha turkiy xalqlar va tillar to’la shakllandi. Ular 42 o’zlarining asosiy belgilari jihatidan turkiy tillarning hozirgi holatiga ancha yaqin bo’lgan tarzda rasmiylashdi 1 . X asrda Qoraxoniylar davlatida islom dini rasman qabul qilindi. Bu jarayon adabiy til, yozma adabiyot, madaniy hayot va falsafiy qarashlarga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Ayni kezlardan adabiy tilning yangi bir bosqichi boshlanadi. Mo’g`ullar saltanati davrida ham butun saltanatga qaram yerlarda, to’rt ulusda – Chig`atoy, Jo’ji, Xulagu, O’ktoy (Ugadoy) uluslarida mo’g`ul tili emas, qoraxoniylar adabiy tili an’anasini saqlagan turkiy til amalda bo’ldi 2 . Qoraxoniylar hukmronligi davrining eng muhim xususiyati sifatida shuni aytish mumkinki, bu davrda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy sohalarda taraqqiyot yuz berdi, ilm-fan ancha rivojlandi. XI asrning birinchi yarmida Sharqiy Turkiston va G`arbiy Turkistonni bir markazdan boshqarish imkoni tug`ildi. Ayonki, Qoraxoniylar davlati turkiy kabila-urug`larning yetakchiligida barpo bo’ldi. Ularning hukmronligi davrida adabiy til masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Buning sababi shu ediki, ularning hukmronligiga qadar, asosan, forsiy til turkiy xalqlarning adabiy tili vazifasini bajarib kelayotgan edi. Qoraxoniylar hukmronligi davrida til vaziyati o’zgardi. Mazkur davrda turkiy tilning ijtimoiy-siyosiy mavqei ancha oshdi, bu tilda ijod qiluvchilarning miqdori ko’paydi va yozilgan har bir asar taqdirlandi. Qadimgi turkiy til asosida XI-XII asrlarda Qoraxoniylar davlatida eski turkiy til shakllandi. Mazkur adabiy til XIV asrning birinchi bosqichiga qadar amalda bo’ldi. Qoraxoniylar davrida yaratilgan yozma yodgorliklar tili qadimgi turkiy til davrida yaratilgan asarlar tiliga juda yaqin. Bundan shuni anglash mumkinki, qadimgi yozma til an’analari mazkur davrda ham ma’lum farqlar bilan davom etgan. 1 Мухторов А., Санақулов У. Ўзбек адабий тили тарихи. -Т.: Ўқитувчи, 1995. –Б. 34. 2 Содиқов Қ. Тарихий лексикография / Ўқув қўлланма. –Т.: Тошкент давлат Шарқшунослик институти, 2012. –Б. 39. 43 Qoraxoniylar davrida ko’plab iste’dod egalari yetishib chiqdi. Mazkur davrning mashhur adiblaridan Yusuf Xos Hojib, Mahmud Koshg`ariy va Ahmad Yugnakiylar shular jumlasidandir. Yusuf Xos Hojib «Qutadg`u bilig» asarini yozib, katta ahamiyatga ega bo’lgan ishni amalga oshirdi. Adibning ushbu asarida davlatni boshqarish usuli, qonun-qoidalari, siyosati, mafkurasi, odob-axloq masalalariga oid o’z davri va hozirgi davr uchun ham zarur va foydali fikrlar ilgari surilgan. Adib jamiyatning to’rt ustuni – adolat, davlat, aql-zakovat, qanoatga alohida e’tibor qaratadi. Yusuf Xos Hojib ushbu asari bilan adabiy til me’yorlarini tartibga solib, turkiy adabiy til taraqqiyotiga benazir hissa qo’shdi, Asar eski turkiy adabiy tili xususiyatlarini o’zida to’liq aks ettirganligi bilan ahamiyatlidir. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg`u bilig” asari qadimgi turkiy tildan eski turkiy tilga o’tishda katta bir ko’prik bo’lib xizmat qildi; bu asari bilan adib yangi musulmon davri turk adabiy tili me’yorlarini belgilab berdi 1 . Turkiy xalqlar uchun Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`otit turk» asari qomusiy xususiyatga ega. Asar turkiy xalqlarning tillari tarixini o’rganish, o’sha davr tili, uning morfologiyasi, fonetikasi, leksikasi bo’yicha ma’lumotlarga ega bo’lish va qadimgi turkiy so’zlarning etimologiyasini o’rganishda eng muhim manba hisoblanadi. Shuningdek, asarda turkiy xalqlarining madaniyati, urf- odatlari, turmush tarzi va etnik tarixiga oid g`oyatda qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Eski turkiy adabiyot va adabiy tilining ravnaqiga katta hissa qo’shgan mualliflardan yana biri, turk didaktik adabiyotining yirik namoyandasi, buyuk faylasuf Adib Ahmad (Adib Ahmad bin Mahmud Yugnakiy)dir. Uning yashab o’tgan davri aniq emas. Asarlarining til xususiyatlariga qarab, uni taxminan XII asrda yashab ijod etgan, deyish mumkin. Ahmad Yugnakiyning bizgacha mashhur “Hibatul-haqoyiq” dostoni, pand-nasihat mazmunli to’rtligi va she’riy baytlari yetib kelgan. Alisher Navoiy “Nasoyimul-muhabbat” 1 O`sha asar, 44-bet. 44 tazkirasida turk mashoyihlari qatorida Adib Ahmadni tilga oladi, uning ijodiga yuksak baho berib, ayrim baytlarini keltirib o’tadi. Eski turkiy adabiy til davri quyidagi bosqichlarni birlashtiradi: 1) Qoraxoniylar davri tili (qoraxoniylar davrida yaratilgan yozma yodgorliklar tili); 2) “Chig`atoy turkiysi”; 3) Eski xorazm turkiysi (Oltin O’rda va Xorazm muhitida amal qilgan adabiy til); 4) Eski qipchoq tili (Misrda yozilgan grammatik asarlar va lug`atlar hamda g`arbiy turk o’lkalarida qipchoqlar yaratgan asarlar tili); 5) Eski anato’li turkchasi (Bu XIII-XV asrlarda o’g`uz turklari qo’llagan yozma adabiy tildir. Keyinchalik buning negizida usmonli turkchasi otini olgan adabiy til yuzaga keldi) 1 O’z davri tilini adiblardan Yusuf Xos Hojib «Bug`roxon tili», Mahmud Koshg`ariy «xoqoniy tili», Ahmad Yugnakiy esa «koshg`ariy til» deb atagan. Ma’lumki, XIII asrning boshlarida O’rta Osiyo hududini mo’g`ullar istilo qilishni boshladi. Bu tarixiy voqea O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-siyosiy hayotidagina emas, balki ularning tiliga ham katta ta’sir ko’rsatdi. Mo’g`ullar istilosi natijasida tuzilgan davlat Chig`atoy davlati deb yuritildi va u uzoq davr – XIV asrning oxirigacha, ya’ni Temuriylar imperiyasi tuzilguncha davom etdi. Unda davlat idora ishlarini yuritishda, asosan, qoraxoniylar davridagi adabiy tilga va qisman, Xorazmdagi adabiy tilga asoslanildi. Mazkur davlat hududida qoraxoniylar davrida tashkil topgan qarluq- chigil-uyg`ur va g`arbiy xorazm (o’g`uz) tili asosida va ularning taraqqiy etishi natijasida chig`atoy tili shakllandi. Bu til uzoq vaqt adabiy til sifatida amalda bo’ldi. XII-XIV asrlarda esa Sirdaryoning quyi oqimida joylashgan hududda, Xorazm va Oltin O’rda hududlarida Sharq manbalarida xorazmiy-turkiy deb ataluvchi adabiy til paydo bo’ladi. Xorazmning XI-XII asrlardagi adabiy va ilmiy hayotida faol qatnashgan o’g`uz va qipchoq qabilalarining tillari mazkur adabiy tilning asosini tashkil etadi. 2 1 O`sha asar, 7-bet. 2 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. –Т.: ЎзМЭ‚ 2006. -5-том. –Б. 8. 45 Oltin O’rda turkumidagi yodgorliklar tili qoraxoniylar davlatida yaratilgan asarlar tilidan ayrim dialektal jihatlarga ko’ra farq qiladi. Mazkur yodgorliklar tilida nisbatan qipchoq lahjasi elementlari ko’p uchraydi. Xorazm va Oltin O’rdada yaratilgan asarlar tilida qadimgi turk adabiyoti va tili an’ana hamda xususiyatlari saqlangan. Mazkur hududlarda nazarda tutilgan davrlarda Nasiruddin Rabg`uziyning “Qisasi Rabg`uziy”, Xorazmiyning “Muhabbatnoma”, shu asarga o’xshatma qilib undan 80 yilcha keyin (1435-yilda) yozilgan Said Ahmad ibn Mironshohning “Taashshuqnoma”, Sayfi Saroyining “Gulistoni bit-turkiy”, Qutbning “Xusrav va Shirin” kabi asarlari yaratildi. Qadimgi turkiy adabiy til va X-XII asr yodgorliklari tilida iste’molda bo’lgan, XIII asr va XIV asr boshlarida yaratilgan ayrim asarlar tilida muayyan darajada qo’llangan «d(z)»lashish hodisasi XIV asr g`arbiy adabiy til, ya’ni Oltin O’rda va Xorazm adabiy tillari ta’sirida «y»lasha boshladi. Buni Xorazm va Oltin O’rda turkumiga kiruvchi asarlar tilida kuzatish mumkin. Download 1.73 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|