Tili tarixi

shito  qalbidin  dilso’zroq,  va  niyoziykim  qish  aynida  qish  aynidin 
dilpuzroq  bo’lg`ay».  Fitrat  mazkur  jumlada  aniqlik,  ochiqlik 
yo’qligini quyidagicha izohlaydi: «Parchada birinchi shito qalbi «qish 
o’rtasi» demakdir. Ikkinchi shito qalbi esa «shito» so’zining teskarisi 
bo’lg`an  «otash»  demakdir.  Birinchi  qish  ayni  «qishning  yuzi», 
ikkinchi  qish  ayni  «quyosh»  demakdir.  Demak,  bu  parchada  soflik 
bo’lmag`ani kabi ochiqlik-da yo’qdir». 
Alisher 
Navoiy 
asarlari 
uslubning 
ko’tarinkiligi, 
o’ta 
murakkabligi bilan undan avval o’tgan yoki unga zamondosh shoirlar 
asarlari uslubidan alohida ajralib turadi. Adib o’z asarlarini o’ta badiiy 
ko’tarinki  uslubda  yaratdi,  unda  arabiy,  forsiy  so’zlardan  keng 
foydalandi.  Bu  bilan  u  eski  o’zbek  adabiy  tili  tarixida  o’ziga  xos  bir 
uslubga asos soldi. 
Adib  o’z  asarlari  bilan  o’zbek  adabiy  tilini  grammatik  jihatdan 
me’yorlarlashtirishga, uni bir tizimga solishga harakat qildi va bu borada 
                                                           
1
 Фитрат.  Адабиёт  қоидалари  //  Танланган  асарлар.  IV  жилд.  -Т.:  Маънавият‚    2006.  -
Б.11-88. 

---

151 
samarali  ishlarni  amalga  oshirdi.  Shoirning  mazkur  yo’nalishdagi 
ishlaridan ayrimlari quyidagilardan iborat: 
1.  Tushum  kelishigi  shaklining  qaratqich  kelishigi  o’rnida  kelishi 
Alisher  Navoiydan  avval  va  undan  keyin  ijod  etgan  shoirlar  ijodida 
kuzatiladi. Masalan: Atayini ko’zi toymas (Atoiy); Taqi qalg`an viloyatini 
barchasini alg`ay (Abulg`ozi Bahodirxon, Shajarai turk). Alisher Navoiy 
asarlarida  esa  tushum  kelishigi  bilan  qaratqich  kelishigi  affikslari  o’z 
o’rnida qo’llangan. 
2. Chiqish kelishigi faqat — din//-dïn//-tin//-tïn variantlarda qo’llandi 
Ma’lumki,  Navoiygacha  bu  kelishik  —  dun//-dün//-tun//-tün,  -dan//-
dän//-tan//-tän  kabi  variantli  affikslarga  ham  ega  edi.  Solishtiring: 
Mahmud  Qoshg`ariyda  suvdan,  sezdän;  «O’g`uznoma»da  kop 
toqushgudun soŋ, anuŋ közi käktün käkre serdi va h.k
1
. 
3. O’rin-payt kelishigi bilan jo’nalish kelishigi affikslari o’z o’rnida 
qo’llangan.  Ma’lumki,  Navoiydan  avval  va  keyin  ijod  etgan,  unga 
zamondosh  bo’lgan  shoirlar  asarlari  tilida  o’rin-payt  kelishigi  o’rnida 
jo’nalish kelishigi ko’rsatkichi qo’llangan o’rinlari ham bo’lgan. Masalan: 
Sizlär  anda  tegmishtä  men  Lotnï  körsäm  erda  (Rabg`uziy,  Qisasi 
Rabg`uziy);  Chun  Samarqand  eshikida  keldi  (Muhammad  Solih, 
Shayboniynoma). 
Alisher  Navoiy  o’z  asarlari  bilan  jahon  badiiiy  tafakkuri  rifojiga 
munosib  hissa  qo’shishi,  o’zbek  adabiyoti  va  tilini  yuksak  darajaga 
olib  chiqishi  barobarida  eski  o’zbek  adabiy  tilini  leksik  va  grammatik 
jihatdan me’yorlashtirdi. Uning bu boradagi xizmatlari tahsinga loyiqdir. 
E’tiborli jihati shundaki, adibdan keyin o’zbek tilida ijod etgan deyarli 
barcha  shoir  va  yozuvchilar  uning  asarlari  tilini  o’z  asarlari  tili  uchun 
asosiy me’yor sifatida qabul qildilar.