Tilshonoslik yoki lingvistika tillarni oʻrganuvchi fandir. Tilshunoslikning amaliy va nazariy turlari mavjud boʻlib, nazariy tilshunoslik tilning strukturasi (grammatikasi) va uning maʼnosi (semantikasini) oʻrganadi

Download 45.58 Kb.

Sana	05.01.2022
Hajmi	45.58 Kb.
	#209569

Bog'liq
2 5469845936144386738

1 bilet

1.Tilshonoslik yoki lingvistika tillarni oʻrganuvchi fandir. Tilshunoslikning amaliy va nazariy turlari mavjud boʻlib, nazariy tilshunoslik tilning strukturasi (grammatikasi) va uning maʼnosi (semantikasini) oʻrganadi. Grammatika — morfologiya (soʻzlarning tuzilishi va oʻzgarishi), sintaksis (soʻzlarning iboralarga va gaplarga biriktrilish qoidalari) va fonologiya (tilni abstrakt tovushlar yordamida oʻrganish) fanlarini qamrab oladi. Amaliy tilshunoslik, asosan, tilshunoslikda oʻrganilgan nazariy bilimlarni amaliyotda qoʻllash bilan shugʻullanadi. Amaliy tilshunoslik tarkibiga xorijiy tillarni oʻrganish va oʻrgatish, tarjima, nutq terapiyasi va nutq patalogiyasi kabi fanlar kiradi.

Tilshunoslik, lingvistika — til haqidagi, uning ijtimoiy tabiati, vazifasi, ichki tuzilishi, tasnifi, muayyan tillarning amal qilish (faoliyat) qonunlari, tarixiy taraqqiyoti haqidagi fan. Maqsadi, vazifasi va shu kabiga koʻra, T.ning bir necha yoʻnalishlari (sohalari) bor: umumiy T. — tilni umuman insonga xos hodisa sifatida oʻrganuvchi, asosiy vazifasi dunyo tillariga xos eng umumiy belgixususiyatlarni aniqlash va yoritish boʻlgan soha, xususiy T. — ayrim bir til belgixususiyatlarini oʻrganuvchi soha; amaliy T. — tildan foydalanish bilan aloqador amaliy masalalarni (eksperimental fonetika, leksikografiya, lingvostatistika, transkripsiya, transliteratsiya va boshqalar) hal qilish metodlarini ishlab chiquvchi yoʻnalish; matematik lingvistika, strukturaviy tilshunoslik, kiyo’siytarixiy tilshunoslik va boshqa Paralingvistika, etnolingvistika, psixolingvistika, sotsiolingvistika kabi sohalar soʻzlovchi (shaxs)ning jamiyatdagi faoliyati bilan aloqador til xususiyatlarini oʻrganadi.

2.Har qanday yozuv tizimi malum qonun qoidalarga, ularning asosida yotuvchi imloviy tamoyillarga asoslanib ish koradi. Imloviy tamoyillar yozuv meyorlariga oid qoidalarni bir xilda,turg'un shakllarda muayyan tartibda ushlab turuvchi asosiy omil sanaladi.Hozirgi ozbek imlosi quyidagi tamoyillarga tayanadi

1)fonetik tamoyil 2)morfologik 3)tarixiy-an'anaviy tamoyil 4)farqlash (differensiya) tamoyili 5)etimologik yoki grafik tamoyil.

3.Dramaning tasvir prеdmеti — harakat, u obyеktning plastik obrazini yaratadi, dramada subyеkt — ijodkor shaxsi ham obyеktga singdirib yuboriladi. Agar bular dramaning turga xos bеlgilovchi xususiyati bolsa, dramatik asarning qurilishi, poetik oziga xosligini bеlgilovchi eng muhim xususiyat uning sahna uchun yaratilishidir. Ya'ni, sahnaga moljallab yozilgan asar ijroni ham kozda tutishi zarur boladi. Shunga kora, dramadagi harakat — sujеt voqеalari makon va zamonda chеklangan boladi. Ijro vaqtiga sigish uchun asarning kеskin konflikt asosida shiddat bilan rivojlanuvchi sujеtga qurilishi taqozo qilinadi. Ravshanki, bu xil sujеtning rivojlanish vaqti ham chеgaralangan, shu sababli ham sujеt voqеalari sabab-natija munosabatlari asosida konsеnratsiyalanadi. Voqеalar orasidagi sabab-natija munosabati esa ularning makoniy va zamoniy jihatlardan-da yaqin bolishini taqozo qiladi. Dramaturg asarni yaratish jarayonidayoq uning sujеt voqеalari ijro vaqtiga sigishi masalasida qaygurishi darkordir. Shunga kora, dramatik asarda sujеt voqеalarining kеskin konfliktlar asosida shiddat bilan rivojlanishi zaruratga aylanadi. Bundan tashqari, dramatik asardagi sujеt voqеalari yuz bеradigan makon ham chеklangan, voqеalar sahnada shartli qayta yaratish mumkin bolgan (ya'ni, sahna ustalari, rassom tomonidan osha joy illuziyasini hosil qila oladigan dеkoratsiyalarning ishlanishi mumkin bolgan) makonda kеchadi. Boz ustiga, harakat makoniy ozgarishlar jihatidan ham chеklangan, ya'ni dramatik asar voqеalari kopi bilan tort-bеsh joydagina kеchishi mumkin.

2 bilet

1. Tilshunoslik fanining predmeti va vazifalari. Tilshunoslik birinchi navbatda falsafa bilan chambarchas boғliqdir, chunki falsafa tilshunoslikning metodologiyasini belgilab beradi. Masalan, dialektika, sinergetika, til va tafakkur haqidagi ta`limot tilshunoslikning metodologik asoslarini tashkil etadi. Tilshunoslik psixologiya bilan ham chambarchas boғliqdir. Tilshunoslik bilan psixologiya o‘rtasida mavjud bo‘lgan muammolar psixolingvistikada o‘rganiladi. Tilshunoslik tarix bilan ham o‘zaro boғliq, chunki tilning luғat tarkibi, uning ish ko‘rish doirasi va xarakteri jamiyat tarixi bilan uzviy aloqadadir. Garchi tilshunoslik fani ijtimoiy fan bo‘lsa-da, fizika, kibernetika, matematika, fiziologiya kabi tabiiy fanlar bilan ham boғliq holda rivojlanadi.Umumiy tilshunoslik – inson tilini ilmiy o‘rganadi- gan fan bo‘lib, uning asosiy maqsadi tilshunoslik fanining predmeti va vazifalari, tilning mohiyati, tilning tuzilishi, til va nutq, til va tafakkur, tildagi belgilar tizimi, til va jamiyat, til taraqqiyoti, tilshunoslik maktablari va yo‘nalishlari, tillarni ilmiy tadqiq etish usullari haqida ma`lumot berishdan iborat. SHu jarayonda tilning tipologik belgilari aniqlanadi.Tilshunoslikda til komponentlarining ichki munosabatlarini, o‘zaro boғliqligini, tilning struktura tomonini yoritish maqsad qilib qo‘yilgan yo‘nalishi struktural tilshunoslik deb ataladi.

2.Morfologik tamoyil. Bu tamoyilga ko‘ra so‘zlarning tarkibiy qismlari: o‘zak-negiz va qo‘shimchalari og‘zaki nutqda qanday talaffuz qilinishidan qat’i nazar, ya’ni og‘zaki talaffuz shakliga qarab emas, asliga muvofiq yoziladi. Bu tamoyil so‘z o‘zagini, unga qo‘shiladigan qo‘shimchalarni muayyan bir sistema asosida aks ettiradi, tildagi variantlilikka, har xillikka barham beradi. Bu tamoyilga ko‘ra variantlardan biri tanlanib, yozuvda tanlangan variant asos qilib olinadi. O‘zbek orfografiyasining asosiy imlo qoidalari, ya’ni ayrim unli harflar imlosi, ayrim undosh harflar imlosi hamda asos va qo‘shimchalar imlosi shu tamoyilga tayanadi. Masalan: 1) uzum, uzuk, tugun, turmush kabi so‘zlarning oldingi bo‘g‘inida u kelsa, keyingi bo‘g‘inida u unlisi i tarzida aytilsa ham, u yoziladi.Morfologik tamoyil o‘zbek orfografiyasining asosiy va yetakchi tamoyili sanaladi va yozuvda bir xillikni ta’minlaydi. Demak, morfologik tamoyilga ko‘ra so‘zning tovush tarkibi og‘zaki nutqda qanday aytilishidan qat’i nazar o‘zining morfologik shaklini o‘zgartirmagan holda yoziladi.

3.

Lirika (lira) — badiiy adabiyotdagi 3 asosiy adabiy tur (epos, drama, lirika)ning biri. Lirikada mavjud obʼyektiv voqelikdan koʻra ijodkor shaxsining his-tuygʻulari, qalb kechinmalari, lirik qahramonning ichki dunyosi birinchi oʻrinda turadi. Barcha ifoda shoirning "men"i orqali oʻtadi. Lirikada, eposdan farqli oʻlaroq, muayyan epik syujet boʻlmaydi. Dramatik turdan ajralib turadigan jihati esa, lirikada subʼyektivlik kuchli. Ayni paytda lirika emotsionalligi, oʻquvchi qalbini hayajonga solishi bilan farqlanadi. Lirik asarda subʼyekt va obʼyekt bir shaxsda mujassam topadi, undagi markaziy "personaj" ijodkorning oʻzi, yanada aniqrogʻi, uning ichki maʼnaviy-ruhiy olami sanaladi. Lirika ijtimoiy, madaniy, maishiy, ishqiy mavzularni qamrab olishi va juda katta ijtimoiy, estetik mohiyat kasb etishi ham mumkin. Biroq bunda ham, baribir, lirik asar oʻzagida individual shaxs kechinmalari, his-tuygʻulari yetakchilik qiladi. Oʻquvchini oʻzligiga, oʻz maʼnaviy-ruhiy dunyosiga nazar solishga undaydi. Lirika qadimda xalq ogʻzaki ijodi tarkibida mavjud boʻlib, maʼlum bir mavsum, fasl yoki urf-odatlarga bagʻishlab aytilgan. Umar Xayyom, Saʼdiy Sheroziy, Atoiy, Lutfiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar lirik shoir sifatida shuhrat topdilar. Alisher Navoiydan soʻng Bobur, Ogahiy, Furqatdek shoirlar oʻzbek mumtoz Lirikasi xazinasiga munosib hissa koʻshdilar.

3 bilet

1.Oʻzbek adabiy tili tarixi quyidagi davrlarni oʻz ichiga oladi:

Miloddan oldingi davrlardan to X asrlargacha boʻlgan davr. Bu davrdagi til fanda qadimgi turkiy til deb yuritiladi. Qadimgi xalq ogʻzaki ijodi namunalari, Oʻrxun-Enasoy yodgorliklari (VI—VII asrlar) shu tilda yaratilgan. XI—XIV asrlarda amalda boʻlgan til eski turkiy til deb ataladi. Mahmud Qoshgʻariyning „Devonu-lugʻatit-turk“ („Turk tillari devoni“), Yusuf Xos Hojibning „Qutadgʻu bilig“ („Saodatga yoʻllovchi bilim“), Ahmad Yugnakiyning „Hibatul haqoyiq“ („Haqiqatlar/armugʻoni“), Xorazmiyning „Muhabbatnoma“, Rabgʻuziyning „Qissai Rabgʻuziy“ asarlari shu tilda yaratilgan.XV asrdan XIX asrning ikkinchi yarmigacha qo‘llangan til eski o‘zbek adabiy tili deb nomlangan. Atoyi, Sakkokiy, Sayfi Saroyi, Lutfiy, Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Turdi, Maxmur, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy va boshqa koʻplab ijodkorlarning asarlari shu tilda yaratilgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan hozirgi davrgacha ishlatib kelayotgan til hozirgi oʻzbek adabiy tili deb ataladi. „Turkiston viloyati gazeti“ nashr qilina boshlagan vaqtdan (1870-yildan) eʼtiboran to hozirgi kungacha yaratilgan barcha asarlar hozirgi oʻzbek adabiy tilining namunalari hisoblanadi.Oʻzbek tili XI asrdan boshlab mustaqil til sifatida shakllana boshladi va XIII asrda eski oʻzbek adabiy tili shakllanib boʻldi.Eski oʻzbek tilining rivoji buyuk Alisher Navoiyning nomi bilan bogʻliqdir. U eski oʻzbek tilining keng imkoniyatlaridan foydalangan holda ajoyib asarlar yaratibgina qolmasdan, bu tilni ilmiy jihatdan chuqur tadqiq qiluvchi „Muhokamat-ul-lugʻatayn“ nomli yirik ilmiy asar ham yozdi va unda oʻzbek tilining boshqa tillardan hech kam emasligini ishonarli misollar bilan isbotlab berdi.

2.Fonetik tamoyil. Fonetik tamoyiliga kora,soz va qowmchalar jonli nutqda qanday aytilsa, yozuvda ham shunday ifoda qilinadi.Masalan son so'ziga -a qoshilsa(sana), ong so'ziga -la qoshlsa (angla).Fonetik tamoyil imloni nutqqa yaqnlashtiradi, yozuv bilan talaffuz ortasida yaqn aloqa va munosabat boriligini korsatadi.Bu tamoyil sozlarning talafuz waklini asos qilib oladi.lk bu tamoyil milliy til doirasidagi holatga tayanadi.Masalan,ketyabti sozi ozbek tilida ketvotti,ketopti,ketutti shakllarida ham turlicha talafuz qilinadi.xulosa shundayki fonetik tamoyil yozuv va ular ortasida talaaffuzni bir biriga yaqnlashtradi va malum darajada umumiylikni vujudga keltrwda xizmat qiladi.

3. Epik tur va uning janrlari.

Epik turning spesifik xususiyatlari. "Epik asar" va "nasriy asar" tushunchalarining farqlanishi xususida. Rivoyat eposning izagi sifatida. Xalq ogzagi ijodida epik janrlar: latifa, masal, rivoyat, shikoyat, ertak, afsona, mif, epik doston. Epik asarlarning hayotni qamrab olish imkoniyatlarining turlichaligi: kichik, erta va katta epik shakllar. Shikoya va novella. Shikoyaning janr xususiyatlari. Qissa (povest) janri. Roman. Romaniy tafakkur, romanbop problematik, romanbop qashramon tushunchasi. Badiiy-publissistik janrlar: ocherk, esse, safarnoma. Adabiyotshunoslikda KATTA, O'RTA va KICHIK EPIK JANLAR ga ajratiladi.Epik janlar br bridan badiiy shakl xususiyatlari bn farqlanadi.

4 bilet

1. Har bir xalqqa o’z tili aziz va ardoqli. Sho’rolar davrida rus tili Ittifoq tili sifatida rivojlantirildi. U jahon tillari darajasiga ko’tarildi. Ayniqsa, ko’p ming asrlik tarixga ega bo’lgan turkiy xalqlar ham o’z ona tillari dunyodagi hech bir xalqning tilidan kam emasligini yoqlab chiqdilar. Bu yo’ldagi sun'iy to’siqlarni pisand etmadilar. Mustaqillik arafasida oilaviy va bozor tili darajasiga tushib qolgan o’zbek tiliga davlat tili maqomini berish haqidagi taklif va kurashlar samarasiz ketmadi. O’zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. Davlat hujjatlari, davriy nashrlar, darsliklar ona tilimizda yozila boshlandi. Sho’rolar davrida ham o’zbek tilini tiklashga, uni Davlat tiliga aylantirishga intilish kuchli bo’lgan. Xususan, ona tiliga bag’ishlangan turli tadbirlar o’tkazishga harakat qilingan bunday tadbirlar ayniqsa, mustaqillik arafasida tez-tez o’tkazila boshlangan.1988 yil matbuotda yangi bayram — «Til bayrami» haqida ma'lumotlar paydo bo’la boshlagan.Bu bayramlarning asosiy maqsadi — ona tilini e’zozlash, ona tili bilan birga boshqa tillarni ham chuqurroq o’rganishga da'vat qilish bo’lgan.

2. Og'zaki nutq oqimi bo'linuvchanlik xususiyatiga ega bo'lgan tovushlar ketma-ketligidan iborat. Bunday bo'linuvchanlik xususiyatiga ega bo'lgan tovushlar qatori segment birliklar qatori hisoblanadi. Lekin og'zaki nutqimiz faqat segment birliklardangina tashkil topmaydi. Bulardan tashqari ketma-ket joylashgan va bo'linuvchanlik xususiyatiga ega bo'Jgan tovushlar qatori ustiga qo'yilgan ustseg-ment birliklarga ham ega bo'ladi va bu birliklar nutqimiz ta'sirchanligini ta'minlaydi.Ustsegment birliklar urg'u, to'xtam (pauza), nutqning emotsional bo'yog'i (darak, so'roq, buyruq, his-hayajon va boshqalar) kabilarni o'z ichiga oladi. Yuqorida ko'rsatilgan ustsegment birliklarning jami nutq ohangini tashkil etadi.

Talaffuz esa sozlarning ogzaki nuqtda aytilishi.talafuzdan biz faqat ogzaki nutqda foydalanamiz.talafuz yozma shakldan farq qilishi mumkin.lk doim ham emas.Masalan. kitob sozi talafuzda " kitop" a lk ruchka sozi yozuvda ham talafuzda ham bir xl.Shunday ekan bizning nutqimizdagi sozlar jaranglashi bu talaffuz.

3. Adabiyotshunoslik fanining maqsad va vazifalari

“Adabiyotshunoslik” fani dunyo oliy ta’lim maskanlarining deyarli barcha gumanitar fakultetlarida o‘qitiladi. Fanning asosiy maqsadi adabiyotshunoslikning ilmiy-nazariy xususiyatlari va eng muhim qirralari bilan tanishtirish, badiiy ijodni, ijod psixologiyasini tushunishga o‘rgatish, badiiy asarni tahlil va talqin qila olish malakasini shakllantirishdan iborat.“Adabiyotshunoslik” fani adabiyot nazariy asi, jahon adabiyoti, o‘zbek adabiyoti tarixi, adabiy jarayon kabi fanlar bilan bevosita aloqador bo‘lib, ularni o‘zlashtirish uchun talaba nazariy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi talab etiladi. Mazkur fan filologiya fakulteti birinchi bosqich talabalarining maktabda olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash asosida ularni adabiyotning boshqa kurslaridan ma’ruzalar tinglashga tayyorlaydi, badiiy asarni nafaqat o‘qish, balki uqish sirlaridan voqif qiladi.

5 bilet

1.O’zbekistonda ilk bor «Til bayrami» 1988 yil 3 dekabrda Toshkentning talabalar shaharchasida ToshDUning o’zbek filologiyasi, tarix fakul’teti, shuningdek, politexnika instituti va boshqa o’quv yurti talabalari tomonidan o’tkazilgan. Talabalarning «O’zbek tili bayrami» deb nomlangan bu tadbiri ko’proq miting-namoyishga o’xshab ketardi. Davraga notiqlar chiqib, ular ona tuproq, ona yurt, xalq, til haqida so’zlab, she'rlar o’qib, ularni asrashga da'vat qilishdi. Yig’ilganlar «Til — xalq boyligi», «O’zbek tiliga davlat tili maqomi berilsin!», «Tilga hurmat — elga hurmat» kabi rang-barang shiorlarni ko’tarib olishgan edi.Til bayrami insonni ona tiliga va o’z xalqiga bo’lgan mehr-muhabbatini jo’sh urdiruvchi betakror bayramdir. Til bayrami shuningdek xalqlar o’rtasida o’zaro totuvlik va do’stlik rishtalarini mustahkamlovchi muhim omildir.

2.Undosh tovushlar tasnifi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 24 ta undosh tovush bor: b, v, g, d, j (joy so‘zidagi kabi) j (j: jurnal so‘zidagi kabi) z, y, k, l, m, n, ng (tong so‘zidagi kabi) p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g‘, h.

Undosh tovushlar un paychalarining harakati (taranglashish) holatiga va og‘iz bo‘shlig‘ining qayerida to‘siqqa uchrashiga, faqat shovqindan iborat bo‘lishi yoki ovozning shovqinidan ustunligiga qarab bir-biridan farqlanadi va shunga ko‘ra quyidagicha tasniflanadi: 1) hosil bo‘lish (artikulyatsiya) o‘rniga ko‘ra; 2) hosil bo‘lish (artikulyatsiya) usuliga ko‘ra; 3) ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra; 4) tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra.

3.Adabiy tur tushunchasi.

Adabiy tur tushunchasi. Adabiy tur tushunchasining adabiyotshunoslikda turli atamalar bilan ifodalanishi. Adabiy turlarga ajritish adabiyotshunoslikda eng qadimgi davrlardan boshlangani. Adabiy asarlarni turlarga ajratish prinsipi sifatida. Epos, lirika va drama. Adabiy turlarga ajratishdagi nisbiylik haqida. Adabiy turlar orasida keskin chegara qiyib bilmasligi. Turlararo sintezlashuv shodisasi adabiyotning tasvir va ifoda imkoniyatlarini boyituvchi omil sifatida. Janr tushunchasi. Janr estetik kategoriya sifatida. Janr tarixiy kategoriya sifatida. Janrlarni tasnif etish prinsiplaridagi turlichalik xususida.

6bilet

1. Til  vа  nutq  hоdisаlаrini  o‘zаrо  fаrqlаsh  ulаrning  munоsаbаt

mоhiyatini  o‘rgаnish  аrаb  tilshunоsligidа  VIII-IX  аsrlаrdаyoq

mаvjud  edi.  Mazkur  tushunchаlarning  munоsаbаt  shаkli  hozirga

qadar  dunyo  tilshunоslаrining  diqqаtini  o‘zigа  jаlb  qilib  kеlmоqdа.

Smеrnitskiy А. I., Pаnfilоv V.Z., Mеlnichuk А.S., Sоlnsоv V.M. kаbi

Prаgа  tilshunоslаri  sistеm  tilshunоslik  tаrаqiyotigа  ulkаn  hissа

qo‘shib,  til  vа  nutq  munоsаbаti  tаriхi  хususidа  o‘z  mulоhаzаlаrini

bildirgаn  edilаr.  Lеkin  til  vа  nutq  hоdisаlаrini  vа  ulаrgа  хоs

birliklаrni  tоm  mа’nоdа  ilmiy-nаzаriy  hаmdа  аmаliy  fаrqlаsh;  «til»

vа  «nutq»  tushunchаlаrigа  bаtаmоm  yangi  mа’zmun  bеrilishi  F.dе

Sоssyur vа uning izdоshlаri yarаtgаn tа’limоt bilаn bоqliqdir. Til va

nutq  maslalariga  munosabat  dunyoning  muayyan  taraqqiyot

darajasidagi  tillarda  o‘ziga  xos  tarzda  talqin  qilinmoqda.  Jumladan,

hоzirgi o‘zbеk tilshunоsligidа o‘zаrо diаlеktik bоg‘liq bo‘lgаn til vа

nutq  hоdisаlаrining  fаrqigа  оid  аyrim  fikrlаr  bаyon  qilinаyotgаn bo‘lishigа  qаrаmаy,  bu  mаsаlаning  hal  qilinishi  lozim  bo‘lgan

jihatlari ko‘p. Til  va  nutq  tushunchаlarining  tаriхiy  taraqqiyotdagi  mаdаniy

хizmаti  chеksiz.  Birоq,  tilning  ifoda  imkоniyatlаri  nutq  оrqаli,  nutq

jаrаyonidа оchilаdi. Nutq bo‘lmаs ekаn, tilning chеksiz imkоniyatlаri

yuzаgа chiqmаy qоlаvеrаdi.

2. O’zbеk adabiy tilida quyidagi asosiy nutq uslublari bor.

1)So’zlashuv uslubi: Kеng qo’llanadigan uslublardan biri so’zlashuv uslubidir. Bu uslubda ko’pincha adabiy til mе'yorlariga rioya qilinadi. So’zlashuv uslubidagi nutq ko’pincha dialogik shaklda bo’ladi. Ikki yoki undan ortiq shaxsning luqmasi dan tuzilgan nutq dialogik nutq dеyiladi.

2) Ilmiy uslub : Fan-tеxnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar ilmiy uslubda yoziladi. Ilmiy uslub aniq ma'lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar (qoidalar, ta'riflar)ga boy bo’lishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi: Masalan,Yomg’ir - suyuq tomchi holidagi atmosfеra yog’ini. Tomchining diamеtri 0,5-0,6 mm bo’ladi.

3)Rasmiy-idoraviy uslub

Davlat idoralari tomonidan chiqariladigan qarorlar, qonunlar, nizomlar, xalqaro hujjatlar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Ariza, tilxat, ma'lumotnoma, chaqiruv qog’ozi, taklifnoma, shartnoma, tarjimai hol, e'lon, tavsifnoma, dalolatnoma, hisobot kabilar ham shu uslubda yoziladi. Bunday uslubdagi hujjatlar qisqa, aniq, barcha uchun tushunarli qilib tuziladi. Bu uslubning asosiy bеlgisi: jumlalarning bir qolipda, bir xil shaklda bo’lishi.Har bir sohaning o’ziga xos atamalaridan foydalaniladi. Rasmiy-idoraviy uslubda ko’pincha darak gaplardan, qaror, buyruq, ko’rsatma kabilarda esa buyruq gaplardan ham foydalaniladi. Masalan, O’z lavozimini suiistе'mol qilganligi uchun M.Ahmеdovga hayfsan e'lon qilinsin.

4)Ommabop (publitsistik) uslub

Tashviqot-targ’ibot ishlarni olib borishda qo’llanadigan uslub, ya'ni matbuot uslubi ommabop uslub hisoblanadi. Bu uslubda ijtimoiy-siyosiy so’zlar ko’p qo’llanadi. Nutq ta'sirchan bo’lishi uchun ta'sirchan so’z va birikmalardan, maqol va hikmatli so’zlardan ham foydalaniladi. Bunday uslubda gap bo’laklari odatdagi tartibda bo’ladi, kеsimlar buyruq va xabar maylidagi fе'llar bilan ifodalanadi, darak, his-hayajon va ritorik so’roq gaplardan, yoyiq undalmalardan, takroriy so’z va birikmalardan unumli foydalaniladi: Masalan,Azamat paxtakorlarimiz mo’l hosil еtishtirish uchun fidokorona mеhnat qilishyapti.

5)Badiiy uslub: Badiiy asarlar (nazm, nasr va dramatik asarlar) badiiy uslubda bo’ladi. Badiiy asar kishiga ma'lumot bеrish bilan birga, timsollar (obrazlar) vositasida estеtik ta'sir ham ko’rsatadi: O’lkamizda fasllar kеlinchagi bo’lmish bahor o’z sеpini yoymoqda. Badiiy uslubda qahramonlar nutqida oddiy nutq so’zlari, shеva, vulgarizmlardan ham foydalaniladi.Badiiy asarlar uslubi aralash uslub hisoblanadi. Unda so’zlashuv uslubiga, kitobiy uslublarga xos o’rinlar ham uchraydi.

3. Lirik tur va uning janrlari

Lirik tur va uning spesifik xususiyatlari. "Lirik asar" va she'riy asar" tushunchallarining farqliligi. Kechinma lirikaning tasvir predmeti sifatida. Lirik sub'ekt, lirik qashramon tushunchalari. Meditativlik: lirik meditasiyaning bevosita va bilvosita kirinishlari. Avtopsixologik va "ijroviy" (lirik sub'ektning izgaga evrilishi) lirik asarlar. Lirik asarlarni janrlarga ajratish prinsiplari. Xalq ogzaki ijodida lirik janrlar. Mumtoz she'riyatimizdagi lirik janrlar. Turgun shakllarga asoslangan lirik janrlarning iste'moldan chiqib borish tendensiyasi. Shozirgi she'riyat janrlari. Lirik janrlar tasnifi.

7 bilet

1. Adabiy til – muayyan umumxalq tilining qayta ishlangan va me’yorlashtirilgan, mazkur tilda so‘zlashuvchi xalqning madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli. Hatto ayrim bir xalqqa ham Adabiy til turli davrda turlicha bo‘lgan.Ba’zi davrlarda bir xalq uchun boshqa bir xalq tili Adabiy til vazifasini o‘tagan. Adabiy til jamiyatning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Adabiy til deganda ba’zan uni turli ko‘rinishlari bilan qorishtirib yuboradilar. Xususan, yozma Adabiy til va og‘zaki Adabiy til hamda badiiy adabiyot tili bilan Adabiy til ni ayni bir deb bo‘lmaydi.Adabiy til o‘z mezonlarini egallagan shu tilda so‘zlashuvchilar barchasi uchun birdek. U ham yozma, ham og‘zaki shakllarda amalda qo‘llanadi. Hozirgi kunda ko‘pgina mamlakatlarda shevalar Adabiy til bilan teng suratda qo‘llanmoqda.Sheva (fors. — harakat tarzi, tarz, usul) — tilning fonetik, grammatik va lugʻaviy jihatdan oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan eng kichik hududiy koʻrinishi — sezilarli lisoniy tafovutlari boʻlmagan bir yoki bir necha aholi maskani (odatda, qishloq)da yashovchilarning soʻzlashuv vositasi sifatida qoʻllanadi.

2. Unli  tovushlar  tasnifi.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida    6  unli

fonema  bor: a, o, i, e, o‘, u.  Ular quyidagicha tasnif qilinadi: 1) tilning

gorizontal  harakatiga  ko‘ra;  2)  tilning  vertikal  harakatiga  ko‘ra;  3)

lablarning ishtirokiga ko‘ra.

1)Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra unlilar ikkiga bo‘linadi:

a) til oldi yoki oldingi qator unlilar: i, e, a ;

b) til orqa yoki orqa qator unlilar: u, o‘, o

2)Tilning vertikal harakatiga ko‘ra unlilar uchga bo‘linadi:

a) yuqori unlilar (tor) unlilar: i, u;

b) o‘rta (o‘rta keng) unlilar: e, o‘;

v) quyi (keng) unlilar: a, o.

3)Lablarning  ishtirokiga  ko‘ra    unlilar  ikkiga  bo‘linadi:  1)

lablangan unlilar: o‘, u, o ; 2) lablanmagan unlilar: a, i, e.

3. Adabiy tur tushunchasi. Adabiy tur tushunchasi. Adabiy tur tushunchasining adabiyotshunoslikda turli atamalar bilan ifodalanishi. Adabiy turlarga ajritish adabiyotshunoslikda eng qadimgi davrlardan boshlangani. Adabiy asarlarni turlarga ajratish prinsipi sifatida. Epos, lirika va drama. Adabiy turlarga ajratishdagi nisbiylik haqida. Adabiy turlar orasida keskin chegara qiyib bilmasligi. Turlararo sintezlashuv shodisasi adabiyotning tasvir va ifoda imkoniyatlarini boyituvchi omil sifatida. Janr tushunchasi. Janr estetik kategoriya sifatida. Janr tarixiy kategoriya sifatida. Janrlarni tasnif etish prinsiplaridagi turlichalik xususida.

8 bilet

1. Ozbek milliy tili tarkinida 3 ta lahja bor

1) Qarluq (janubiy-sharqiy guruh)

2) Qipchoq (janubiy-garbiy gr)

3)O'g'uz (shimoliy-garbiy gr)

Qarluq lahjasi asosan shahar shevalarini oz ichiga oladi(andijon fargona towkent samarqand buxoro).bu shevakarning muhim fonetik va morfologik belgilari quyidagilar. a) soz oxridagi k tovushi y tarzida aytiladi: elak-elay, terak-teray;b)olashish yuz beradi:aka -oka, nahor-nohor;d)-ning qoshchasi ornida ham -ni qoshchasi talafuz qilinadi. Masalan,ukamni daftari.

Qipchoq lahjasi shevalari Ozbekistonni hamma biloyatlaeida mavjud,ular asosan qishloqlarda tarqalgan.(samarqand jizzax suxandaryo qoraqalpogston shimoliy xorazm turkmaniston va hk).belgilari : a)y harfi orniga j : yo'l-jo'l, yo'q-jo'q b)g' orniga v ishlariladi:tog'-tov sog'-sov d) k,q tushiriladi: quruq-quru,sariq-sari.

2. Fonetika trilshunoslikning bir bo‘limi bo‘lib, unda nutq tovushlari, ularning hosil bo‘lishi, turlari, o‘zgarishi, so‘z ma’nolarini farqlashdagi roli, shuningdek, urg‘u, intonatsiya(ohang) nutqning fonetik bo‘linishi, kabi masalalar o‘rganiladi. Fonetika tovushlarni nutq oqimida o‘rganadi. Tovush oqimi tovushlarning uzluksiz chiziqli izchilligidir. Tovush nutq oqimining ma’noga ega bo‘lmagan eng kichik birligi sanaladi. Tovush ma’no ifodalamasa ham leksema, morfema kabi ma’noli til birliklarini shakllantiradi, ular uchun moddiy baza sanaladi; leksema, morfema kabi ma’noli til birliklari tovushlardan tuziladi. Masalan, o‘zbek tilida kitobi leksemashakli tarkibidagi kitob leksemasi [k], [i], [t], [o], [b] tovushlari vositasida, -i morfemasi [i] tovushi vositasida shakllangan.

3.Sheʼr tuzilishi — sheʼriy nutqning davomiyligi, ritmi va musiqiyligini uyushtiradigan usul; adabiy-badiiy vosita. Nazm vositasidagi nutq, yaʼni sheʼriy nutq nasriy nutqdan Sheʼr tuzilishi qonuniyatlariga ko'ra va shu qonun qoidalarga qatʼiy amal qilinishi bilan farqlanadi. Sheʼr tuzilishi aslida o'ziga xos murakkab tizimni tashkil etadi. Chunki sheʼrning yaratilishida juda koʻ'plab gʻoyaviy va badiiy unsurlar ishtirok etadi. Jumladan, mavzu, gʻoya, band, naqarot, ritm, vazn, qofiya, intonatsiya, pauza, urgʻu, poetik timsollar, fonetik usullar, badiiy sanʼatlar, syujet, timsol, kompozitsiya, konflikt va boshqalar unsurlarning aniq, yagona bir tizimga birikuvidan sheʼr paydo boʻladi.

9bilet

1. Qarluq lahjasi asosan shahar shevalarini oz ichiga oladi(andijon fargona towkent samarqand buxoro).bu shevakarning muhim fonetik va morfologik belgilari quyidagilar. a) soz oxridagi k tovushi y tarzida aytiladi: elak-elay, terak-teray;b)olashish yuz beradi:aka -oka, nahor-nohor;d)-ning qoshchasi ornida ham -ni qoshchasi talafuz qilinadi. Masalan,ukamni daftari.

O'g'uz lahjasi janubiyxoramzdagi(urganch,xiva.xonqa.xazorasp.qoshkopir tumanlarida)bir qancha ahevalarni oz ichiga oladi.belgilari:a)unlilar qisqa va xhoziq aytiladi:aad(ism) b)t tovushi d,k esa g tarzida aytilaadi:tog'-dog',keldi-galdi;d) ning qowmchasi ing tarzda, ga qowmchasi esa -a,-na tarzda aytiladi:yorimga-yorima, olina(qoliga). Hozirgi ozbek adabiy tili uchun qarluq lahjasiga kiradigan fargona toahkent shevalari asos qlb olingan.

2. Orfografiya grekcha to'g'ri yozmoq demakdir. So'z o'zak-negizlari va qo'shimchalarini yagona tarzda yozish haqidagi qoidalar yig'indisi orfogra-fiya deyiladi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xosdir. Orfografiya o'z navbatida orfoepiya va alifbo (grafika) bilan uzviy bog'liqdir. Lekin o'zbek orfografiyasida hali anchagina kamchiliklar va ba'zi chalkashliklar uchraydi. Bunga sabab: 1) o'zbek alifbosidagi kamchiliklar: 2) orfoepiya-ning ishlanmaganligi; 3) qo'shma so'zlar imlosining bo'sh ishlaganligidir.

3. Qofiya (arab. — ergashish, izidan borish) — sheʼriy misralarning muayyan oʻrnida ohangdosh soʻz yoki soʻz birikmalarining izchil takrorlanib kelishi.Qofiya sheʼrning mazmuni, janri, shakli va kompozitsiyasida muhim oʻrin egallaydi.Qofiya hosil qiluvchi soʻzlarning ohangdoshligi oʻzak bilan oʻzak yoki qoʻshimcha bilan qoʻshimcha oʻrtasidagi uygʻunlik tufayli yuzaga keladi.

Vazn (arab. — oʻlchov)— sheʼrda tovush tuzilishini uyushtirish usuli. Sillabik sheʼr tuzilishicha boʻgʻin va turoq soni, tonik sheʼr tuzilishi stopalar oʻlchovi va soni bilan aniklanadi. Sheʼriy ritm, ohangdorlik hamda musiqiylikning hosil boʻlishi Vazn va uning xususiyatlariga bogʻliq. V. sheʼr bandi bilan aloqador boʻlgan ritm unsuri hisoblanadi.

Turoq — boʻgʻinlarning misralar boʻyicha takrorlanib kelgan muayyan boʻlagi. Turoq sillabotonik sheʼr tizimida urgʻuli va urgʻusiz boʻgʻinlarning sheʼr oʻlchovini belgilaydi. Barmoqtizimida sheʼr misralaridagi ritmik boʻlak hisoblanadi, sheʼrning ritmini, musiqiyligini vujudga keltiradi. Turoqlar aruzda rukn deb yuritiladi; ruknlar hijolarning miqdori va sifatiga qarab xarakterlanadi. Sheʼriy misralar ikki, uch va undan ortiq turoqdan tashkil boʻladi. Barmoq vazni sheʼrlaridagi xar bir misrada 2—3 turoq,har bir turoqda 2—3—4 va undan ortiq boʻgʻin boʻladi.

10 bilet

1. O’zbek tili fani quyidagi bo’limlardan iborat.

Fonetika-nutq tovushlari, bo’g’in va urg’u haqidagi bo’lim.

Orfoepiya-adabiy tilning to’g’ri talaffuz qoidalari haqidagi bo’lim.

Orfografiya-to’g’ri yozish yoki imlo qoidalarini o’rganadi.

Grafika-tovush va harf munosabati, alifbo tizimi, yozuv va uning turlarini o’rganadi.

Leksikologiya-so’z va uning lug’aviy ma’nosi, lug’aviy ma’noning taraqqiyot yo’llari, so’zning shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari haqidagi bo’lim.

Frazeologiya- iboralarni (frazeologizmlarni) o’rganadi.

So’z yasalishi-so’z yasash usullari haqidagi bo’lim.

Etimologiya-so’zning kelib chiqishi, shakllanish tarixi haqidagi bo’lim.

Grammatika-tilning ichki qurilishini o’rganadi. Grammatika ikki qismdan iborat: morfologiya va sintaksis.

Morfologiya-so’z turkumlari, grammatik ma’no, grammatik shakl haqidagi bo’lim.

Morfemika-morfema, ya’ni so’zning ma’noli qismi haqidagi bo’lim (morfemikani morfologiyaning alohida bir bo’limi sifatida tushunish mumkin).

Sintaksis-so’z birikmasi, gap va uning turlari haqidagi bo’lim.

Punktuatsiya-tinish belgilarini o’rganadi.

2. Og'zaki nutq oqimi bo'linuvchanlik xususiyatiga ega bo'lgan tovushlar ketma-ketligidan iborat. Bunday bo'linuvchanlik xususiyatiga ega bo'lgan tovushlar qatori segment birliklar qatori hisoblanadi. Lekin og'zaki nutqimiz faqat segment birliklardangina tashkil topmaydi. Bulardan tashqari ketma-ket joylashgan va bo'linuvchanlik xususiyatiga ega bo'Jgan tovushlar qatori ustiga qo'yilgan ustseg-ment birliklarga ham ega bo'ladi va bu birliklar nutqimiz ta'sirchanligini ta'minlaydi.Ustsegment birliklar urg'u, to'xtam (pauza), nutqning emotsional bo'yog'i (darak, so'roq, buyruq, his-hayajon va boshqalar) kabilarni o'z ichiga oladi. Yuqorida ko'rsatilgan ustsegment birliklarning jami nutq ohangini tashkil etadi.

3.Radif (arab. — ketmaket keluvchi) — Sharqxalqlari, shu jumladan, oʻzbek sheʼriyatida misra yoki bayt oxirida qofiyadan keyin takrorlanib keluvchi soʻz, ibora. Radif bir soʻz (qisqa radif.) yoki bir necha soʻz (yoyiq radif)dan iborat boʻlishi mumkin. Bir soʻzli radif koʻproq uchraydi. Sheʼr texnikasi taqozosiga koʻra, radif takrorlanishi emotsional jihatdan lozim va zarurdir. Gʻazalda radif matlaʼdan maqtaʼgacha qofiyadosh suzlardan keyin takrorlansa, masnaviyda bayt doirasidagina keladi. Baʼzan radif qofiyadan oldin, hatto qator boshida keladi. Radif qofiya bilan boshqariladigan ohangdoshlikni, tovush uygʻunligini taʼminlashga xizmat qiladi, sheʼrga musiqiylik va ritmik ohang baxsh etadi. Sheʼrning tarjimasida ham radif saqlanib qoladi

Qofiyada yagona tovush (harf) takroriga asoslangan harf raviy (arab. — qofiyadagi undosh tovush) deb ataladi. Raviy soʻz oʻzagi, yasama soʻzlarda negiz oxiridagi undosh, choʻziq unli, baʼzan esa qisqa unlilarning aynan takrorlanishi tufayli yuzaga keladi. Mas, "gul-bul-bul" soʻzlaridagi "l", "tortar-ortar" soʻzlaridagi oxirgi "r", "vafo-jafo" soʻzlaridagi "o", "bahona-zamona" soʻzlaridagi oxirgi "a" tovush-harflari raviy hisoblanadi. Mazkur nazariya talablariga koʻra, raviysiz qofiya vujudga kelmaydi.

11 bilet

1.O’zbek tili fani quyidagi bo’limlardan iborat.

Fonetika-nutq tovushlari, bo’g’in va urg’u haqidagi bo’lim.

Orfoepiya-adabiy tilning to’g’ri talaffuz qoidalari haqidagi bo’lim.

Orfografiya-to’g’ri yozish yoki imlo qoidalarini o’rganadi.

Grafika-tovush va harf munosabati, alifbo tizimi, yozuv va uning turlarini o’rganadi.

Leksikologiya-so’z va uning lug’aviy ma’nosi, lug’aviy ma’noning taraqqiyot yo’llari, so’zning shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari haqidagi bo’lim.

Frazeologiya- iboralarni (frazeologizmlarni) o’rganadi.

So’z yasalishi-so’z yasash usullari haqidagi bo’lim.

Etimologiya-so’zning kelib chiqishi, shakllanish tarixi haqidagi bo’lim.

Grammatika-tilning ichki qurilishini o’rganadi. Grammatika ikki qismdan iborat: morfologiya va sintaksis.

Morfologiya-so’z turkumlari, grammatik ma’no, grammatik shakl haqidagi bo’lim.

Morfemika-morfema, ya’ni so’zning ma’noli qismi haqidagi bo’lim (morfemikani morfologiyaning alohida bir bo’limi sifatida tushunish mumkin).

Sintaksis-so’z birikmasi, gap va uning turlari haqidagi bo’lim.

Punktuatsiya-tinish belgilarini o’rganadi.

2. Bosh harflar imlosi.Insoinlarning ismlari familiyasi otasining ismi albatta bish harfda yoziladi.Gap tugallangandan holda nuqta,soroq,undovdan keyingi gaplar bosh harf bilan boshlanadi.Tashkilot nomlari suv havzalari geografik joy nomlari korxona nomlari sayyora va yulduzlar nomlari milliy va mshahur bayram nomlarii tarixiy sanalar davlat oliy mukofotlari bosh harfda yoziladi.

Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bo‘lmagan ba’zi birikmalarning qisqartmalari ham bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qo‘shma Shtatlari)

3. She'riy janrlar Badiiy adabiyotning Lirik turiga mansub.

Badiiy adabiyot ham san'atning bir turi hisoblanadi. Hayotni aks ettirishda rassom uchun rang, bastakor uchun ohang, haykaltarosh uchun marmar, yozuvchi, shoir, dramaturg uchun so'z asosiy vosita bo'lib xizmat qiladi. Shuning uchun Badiiy adabiyot "So'z san'ati" deyiladi. Badiiy adabiyotning o'rganadigan obyekti Hayot, yanada aniqroq aytganda Inson. Insoniyat paydo bo'lgandan to shu vaqtga qadar yuzlab tilda yaratilgan butun og'zaki va yozma adabiyot 3 turga bo'linadi:

1.Epos (Epik tur)

2.Lirika (Lirik tur)

3.Dramaturgiya (Dramatik tur)

Bu 3 adabiy turni "Hayotni so'z orqali aks ettirishning 3 yo'li" deb hisoblash mumkin.

12 bilet

1.Fonetika trilshunoslikning bir bo‘limi bo‘lib, unda nutq tovushlari, ularning hosil bo‘lishi, turlari, o‘zgarishi, so‘z ma’nolarini farqlashdagi roli, shuningdek, urg‘u, intonatsiya(ohang) nutqning fonetik bo‘linishi, kabi masalalar o‘rganiladi. Fonetika tovushlarni nutq oqimida o‘rganadi. Tovush oqimi tovushlarning uzluksiz chiziqli izchilligidir. Tovush nutq oqimining ma’noga ega bo‘lmagan eng kichik birligi sanaladi. Tovush ma’no ifodalamasa ham leksema, morfema kabi ma’noli til birliklarini shakllantiradi, ular uchun moddiy baza sanaladi; leksema, morfema kabi ma’noli til birliklari tovushlardan tuziladi. Masalan, o‘zbek tilida kitobi leksemashakli tarkibidagi kitob leksemasi [k], [i], [t], [o], [b] tovushlari vositasida, -i morfemasi [i] tovushi vositasida shakllangan.

3.Sheʼr tuzilishi — sheʼriy nutqning davomiyligi, ritmi va musiqiyligini uyushtiradigan usul; adabiy-badiiy vosita. Nazm vositasidagi nutq, yaʼni sheʼriy nutq nasriy nutqdan Sheʼr tuzilishi qonuniyatlariga ko'ra va shu qonun qoidalarga qatʼiy amal qilinishi bilan farqlanadi. Sheʼr tuzilishi aslida o'ziga xos murakkab tizimni tashkil etadi. Chunki sheʼrning yaratilishida juda koʻ'plab gʻoyaviy va badiiy unsurlar ishtirok etadi. Jumladan, mavzu, gʻoya, band, naqarot, ritm, vazn, qofiya, intonatsiya, pauza, urgʻu, poetik timsollar, fonetik usullar, badiiy sanʼatlar, syujet, timsol, kompozitsiya, konflikt va boshqalar unsurlarning aniq, yagona bir tizimga birikuvidan sheʼr paydo boʻladi.

2.Unli tovushlar - ogʻiz va bugʻiz bushligʻida hech qanday toʻsiqqa uchramay hosil boʻladigan, tarkibi ovozdan iborat (shovqin deyarli ishtirok etmaydigan) tovushlar. Har bir til oʻziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (lot. vocalis — unli tovush) deyiladi. Unli tovushlar soni turli tillarda turlichadir. Mas, hozirgi oʻzbek adabiy tilida Unli tovushlar 6 ta bulsa, boshqa turkiy tillarda 8 ta, 10 ta va undan ham ortiqdir. Bu miqdor rus tilida 5 tani, fransuz tilida esa 18 tani tashkil etadi.

Yangi imlo qoidalarida unli harflarning yozilishiga keng o‘rin ajratilgan.

A a harfi savol, zamon, bahor so‘zlarida «o» kabi aytilsa ham har vaqt «a» yoziladi.

O o harfi boshqa tillardan kirgan quyidagi so‘zlarda «a» singari talaffuz etiladi, biroq hamisha «o» yoziladi: kollej, monitoring, dekoratsiya, omonim, okulist va h.k.

Shuningdek, o ba’zan o‘ kabi aytilishi ham mumkin, lekin baribir «o» yozilaveradi: tonna, noyabr, boks, tort va h.k.

Ii harfi bilan, bilim, til, tilak, har xil, qism kabi so‘zlarda qisqa aytiladi va «i» yoziladi, badiiy, ommaviy, Lutfiy singari so‘zlarda «i» cho‘ziq aytiladi, lekin doimo «iy» yoziladi.

Uu harfi yutuq, butun, tovuq, sovuq, sovun kabi so‘zlarda «i»ga monand talaffuz etilsa-da, qoidaga binoan «u» yoziladi.

O‘o‘ harfi o‘zbek, o ‘lka, o‘simlik kabi so‘zlarda old qator, o‘rta-keng, lablangan unli tovushni ifodalash uchun yoziladi.

E e harfi e’lon, ehtirom, fe’l, bermoq, meros, mone, tole, kofe kabi so‘zlarda old qator, o‘rta-keng, lablanmagan unli tovushni ifodalash uchun yoziladi.

3.Adabiy tur tushunchasi

13 bilet

1.Undosh tovushlar tasnifi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 24 ta undosh tovush bor: b, v, g, d, j (joy so‘zidagi kabi) j (j: jurnal so‘zidagi kabi) z, y, k, l, m, n, ng (tong so‘zidagi kabi) p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g‘, h.

2. Qipchoq va oguz lahjasi

Qipchoq lahjasi shevalari Ozbekistonni hamma biloyatlaeida mavjud,ular asosan qishloqlarda tarqalgan.(samarqand jizzax suxandaryo qoraqalpogston shimoliy xorazm turkmaniston va hk).belgilari : a)y harfi orniga j : yo'l-jo'l, yo'q-jo'q b)g' orniga v ishlariladi:tog'-tov sog'-sov d) k,q tushiriladi: quruq-quru,sariq-sari.

O'g'uz lahjasi janubiyxoramzdagi(urganch,xiva.xonqa.xazorasp.qoshkopir tumanlarida)bir qancha ahevalarni oz ichiga oladi.belgilari:a)unlilar qisqa va xhoziq aytiladi:aad(ism) b)t tovushi d,k esa g tarzida aytilaadi:tog'-dog',keldi-galdi;d) ning qowmchasi ing tarzda, ga qowmchasi esa -a,-na tarzda aytiladi:yorimga-yorima, olina(qoliga). Hozirgi ozbek adabiy tili uchun qarluq lahjasiga kiradigan fargona toahkent shevalari asos qlb olingan.

3.

14 bilet

1. Hosil boʻlish oʻrniga koʻra, Undosh tovushlar 3 ga boʻlinadi:1)lab undoshlari: lab-lab undoshlari (p, b, m) va lab-tish undoshlari (v, f)dan iborat;

2)til undoshlari — til oldi (b, p, d, t), til orqa (k, g), til oʻrta (y) va chuqur til orqa (q, gʻ, x) undoshlaridan iborat;

3) boʻgʻiz undoshi (h).

Hosil boʻlish usuliga koʻra, Undosh tovushlar 4 ga boʻlinadi; 1)portlovchilar — nutq aʼzolarining jipslashuvi va havo oqimi bosimining shu aʼzolarni yorib oʻtishi natijasida hosil boʻladigan p, b, t, d, k, g kabi undoshlar;

2)sirgʻaluvchilar — nutq aʼzolari birbiriga yaqinlashib, havo oqimi shu tor oraliqdan sirgʻalib chiqishi natijasida hosil boʻladigan v, f, z, s, j, sh, x, gʻ kabi undoshlar;

3)titroq tovush — til uchining yuqori milkka tegibtegmay titrashidan hosil boʻlgan r undoshi;

4)affrikata — portlovchi tovush bilan sirgʻaluvchi tovushning yaxlit bitta tovush sifatida talaffuz qilinishidan hosil boʻlgan ch(tsh), j(dj), s(ts) tovushlaridir.

2.Adabiy til – muayyan umumxalq tilining qayta ishlangan va me’yorlashtirilgan, mazkur tilda so‘zlashuvchi xalqning madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli. Hatto ayrim bir xalqqa ham Adabiy til turli davrda turlicha bo‘lgan.Ba’zi davrlarda bir xalq uchun boshqa bir xalq tili Adabiy til vazifasini o‘tagan. Adabiy til jamiyatning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Adabiy til deganda ba’zan uni turli ko‘rinishlari bilan qorishtirib yuboradilar. Xususan, yozma Adabiy til va og‘zaki Adabiy til hamda badiiy adabiyot tili bilan Adabiy til ni ayni bir deb bo‘lmaydi.Adabiy til o‘z mezonlarini egallagan shu tilda so‘zlashuvchilar barchasi uchun birdek. U ham yozma, ham og‘zaki shakllarda amalda qo‘llanadi. Hozirgi kunda ko‘pgina mamlakatlarda shevalar Adabiy til bilan teng suratda qo‘llanmoqda.Sheva (fors. — harakat tarzi, tarz, usul) — tilning fonetik, grammatik va lugʻaviy jihatdan oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan eng kichik hududiy koʻrinishi — sezilarli lisoniy tafovutlari boʻlmagan bir yoki bir necha aholi maskani (odatda, qishloq)da yashovchilarning soʻzlashuv vositasi sifatida qoʻllanadi.

3. Dramatik tur va uning janrlari.

Dramatik asar spesifikasi. Sahna va ijro imkoniyatlarining asar poetikasiga ta'siri. Shartlilik. Sahna va "sashni orti" tushunchalari. Drama sharakatining roli. Dramatik asarning iqilishi va sahna talqinidagi oziga xosliklar. Zamonaviy drama imkoniyatlarining epik unsurlari shisobiga kengayshi. Dramaning til xususiyatlari. Dialogik nutq dramaning asosi sifatida. Monologik nutq asosidagi dramalar: monolog tabiatidagi oziga xoslik. Dramaning boshqa san'at turlari bilan aloqasi: muzika, pokal, rassomlik, kino. Dramaning asosiy janrlari: tragediya, komediya, drama. Janrlarga ajratish prinsiplari. Komizm, trashizm va dramatizm tushunchalari. Tragediya janri. Tragik holat, tragik qashramon, tragik konflikt tushunchalari. Komediya. Komik holat. Komik qashramon. Kulgu bosh qashramon sifatida. Drama janri. Uning tragediya va komediya orasidagi oraliq holati. Hayotiylik jihatidan ustunligi. Dramatik holat. Dramatik konflikt. Dramatik turning boshqa janrlari: intermediya, miniatyura, vodevil, monodrama, libretta.

15 bilet

1.Ovoz va shovqinning ishtirokiga koʻra, Undosh tovushlar 2 asosiy turga boʻlinadi: sonorlar va shovqinlilar.Sonorlar (m, n, ng , l, r) tarkibida shovqinga nisbatan ovoz ustunlik qiladi. Shovqinlilar esa faqat shovqindan yoki shovqinga ovoz qoʻshilishidan qosil boʻladigan Undosh tovushlardir. Ovozning qatnashishi yoki qatnashmasligiga koʻra, shovqinli undoshlar ham 2 ga: jarangli undoshlar va jarangsiz undoshlarga boʻlinadi. Jarangli undoshlar (mas, b, v, g , d, z, y) shovqinga ovoz qoʻshilgan undoshlardir. Jarangsiz undoshlar esa (p, f, k, t, s, sh,ch) faqat shovqinning oʻzidan iborat boʻladi.

2.Yozuv turlari

• Piktografiya yozuv

• Logografik, yozuv

• Iyeroglifik yozuv

• Ideagrafik yozuv

• Mixsimon yozuv

• Fonografik yozuv

3.Sheʼr tuzilishi — sheʼriy nutqning davomiyligi, ritmi va musiqiyligini uyushtiradigan usul; adabiy-badiiy vosita. Nazm vositasidagi nutq, yaʼni sheʼriy nutq nasriy nutqdan Sheʼr tuzilishi qonuniyatlariga ko'ra va shu qonun qoidalarga qatʼiy amal qilinishi bilan farqlanadi. Sheʼr tuzilishi aslida o'ziga xos murakkab tizimni tashkil etadi. Chunki sheʼrning yaratilishida juda koʻ'plab gʻoyaviy va badiiy unsurlar ishtirok etadi. Jumladan, mavzu, gʻoya, band, naqarot, ritm, vazn, qofiya, intonatsiya, pauza, urgʻu, poetik timsollar, fonetik usullar, badiiy sanʼatlar, syujet, timsol, kompozitsiya, konflikt va boshqalar unsurlarning aniq, yagona bir tizimga birikuvidan sheʼr paydo boʻladi.

16 bilet

1.UNLILAR TASNIFI

a) labning ishtiroki;

b) og'izning ochilish darajasi hozirgi o'zbek adabiy tili unlilari tasnifi uchun asos bo'ladi. Bunga ko'ra unlilar dastlab ikkiga bo'linadi:

1) lablangan unlilar (u, o, o’) 2 lablanmagan unlilar (e, a, i). Bu jihatdan o unlisi oraliq holatda qoladi.

Og'izning ochilish darajasi belgisiga ko'ra esa uch darajaga bo'linadi:

a) tor unlilar: u, i

b) o'rta tor yoki o'rta keng unlilar: e, o'

d) keng unlilar (quyi keng yoki quyi tor): a, o.

2.Imlo (arab. — toʻgʻri yozish), orfografiya — soʻz va gaplarning, soʻz qismlarining fafika vositalari yordamida toʻgʻri yozilishi; muayyan tildagi toʻgʻri yozish qoidalari majmui. Bu qoidalar soʻzlarning tovush tarkibi hamda soʻz va uning morfologik tarkibining yozilishi, soʻzlarni qoʻshib yoki alohida yozish, bosh harflarni toʻgʻri qoʻllash, boʻgʻin koʻchirish va boshqa bevosita yozuv bilan bogʻliq boʻladi. Shu boisimlo qoidalari vaziyatga koʻra oʻzgarib ham turadi. Kirill yozuvidagi oʻzbek adabiy tilining Imlo qoidalari 1940 yildan shakllana boshlagan boʻlsa, 1956 yilda mukammal qoidalar toʻplami qabul qilingan. Oʻzbek adabiy tilida fonetik, morfologik, tarixiy-etimologik imlo qoidalari amal qiladi. Fonetik yozuv imlo qoidalariga muvofiq ayrim soʻzlarning oʻzak va qoʻshimchalaridagi oʻzgarishlar hisobga olinib, talaffuzga muvofiq yoziladi (koʻk+ga=koʻkka, bogʻ+ga=boqqa, buloq + ga=buloqqa va boshqalar). Morfologik Imlo qoidasiga koʻra, aytilishi va eshi-tilishidan qatʼiy nazar, aynan oʻz holicha yoziladi (ichdi, tushdi, boribdi; bunda qoʻshimchalar — ti — ipti tarzida talaffuz qilinsa ham, di, — ibdi shaklida yoziladi). Tarixiy-etimologik qoidaga amal qilinganda esa suzlar uz holicha yoziladi (kitob, Muhammad, kimyo, tovar, geografiya, Koreya, Fransiya va boshqalar). Oʻzbek tilining lotin grafikasi asosidagi (1995 yil da qabul qilingan) alifbosi boʻyicha asosiy imlo qoidalari Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 24 avg . qarori bilan qabul qilingan.

3. Adabiyotshunoslikning quyidagi tarkibiy qismlari mavjud:

1 Adabiyot tarixi. 2. Adabiyot nazariyasi. 3. Adabiy tanqid.

1)A d a b i yo t t a r i x i - badiiy adabiyot tarqqiyotini, yozuvchilarning hayoti va ijodini, alohida asarlarni o`rganadi. SHu bilan birga, adabiyot tarixi ijodiy metodlarning paydo bo`lishi va taqdirini, har bir davr adabiyotining o`Sha zamon bilan bog`liq xususiyatlarini ham o`rganadi.

2)A d a b i yo t n a z a r i ya s i - badiiy adabiyotning qonun-qoidalari, hayotni badiiy aks ettirish hamda adabiyot taraqqiyotining qonuniyatlari to`g`risidagi fandir. Adabiyot nazariyasi badiiy adabiyotning jamiyat taraqqiyotida o`ynagan roli, tur va janrlari, badiiy tasvir vositalarini o`rgatadi.

3)A d a b i y t a n q i d - shu kungi adabiy jarayonni tahlil qiladi, paydo bo`layotgan badiiy asarlarni o`rganib, ularning adabiy jarayondagi o`rni va rolini, g`oyaviy-estetik qimmatini belgilaydi, kitobxonlarning ana shu asarlarini tushunish va baholashiga yordam beradi, shu bilan badiiy adabiyot taraqqiyotiga, yozuvchilarning g`oyaviy-badiiy takomiliga ko`maklaShadi. Adabiy tanqid yozuvchining o`zi tushunib etmagan tomonlarni kashf etadi.

17 bilet

1.So'z bo'g'inlaridan biri yoki gap tarkibidagi bo'laklardan birining boshqalariga qaraganda cho'ziq (kuchliroq) ovoz yoki ohang bilan talaffuz qilinishi urg'u deyiladi. Urg'u tushgan bo'g'in urg'uli bo'g'in hisoblanadi, urg'u odatda, unli tovushga tushadi. Masalan: daraxtlar kurtak chiqara boshladi.

Urg'u o'z sifatiga ko'ra ikki turga bo'linadi: 1) so'z urg'usi; (yoki leksik urg'u), 2) gap urg'usi (yoki logik urg'u). So'z bo'g'inlaridan biriga tushadigan urg'u so'z (leksik) urg'u deyiladi. Masalan: bola, lola. kitob, ishchilar, talabalar, mulkdor. So'zlarga qo'shimchalar qo'shilishi bilan urg'u ham shunga mos holda ko'chadi. Masalan: g'alla -g'allakor, paxta-paxtakor.

2.Ish yuritish jarayonida eng ko‘p ishlatiladigan ariza, bayonnoma, dalolatnoma, ishonchnoma, ma’lumotnoma, tav- sifnoma, tavsiyanoma, taklifnoma, tarjimayi hol, tushuntirish xati, e’lon, hisobot kabi ish qog‘ozlari ma’lumot-axborot hujjatlari sifatida umumlashtiriladi.

3. Adabiyotshunoslik fanining maqsad va vazifalari

18bilet

1.Fonetik oʻzgarishlar, tovush oʻzgarishlari, fonetik jarayonlar — nutq jarayonida soʻzning fonetik tuzilishida, tarkibida sodir boʻladigan oʻzgarishlar. Nutq jarayonida, talaffuzda tovushlar boshqacha aytilishi, tushib qolishi, baʼzan esa tovush orttirilishi, bir tovushning ikkinchisi tomonidan moslashtirilishi mumkin. Bunday Fonetik oʻzgarishlar tovushlarning kombinatorpozitsion oʻzgarishlari deyiladi. Kombinator oʻzgarishlar yonmayon tovushlarning oʻzaro taʼsirlashuvi natijasida yuzaga keladi va ularga quyidagilar kiradi: akkomodatsiya— yonma-yon turuvchi 2 tovush (unli va undosh tovush) artikulyatsiyasining qisman moslashishi, muvofiq kelishi.til oldi unlilari (a, e, i) til orqa undoshlari (q, g' , x)ning talaffuz etilishiga muvofiklashib, orqaga siljiydi; assimilyatsiya, dissimilyatsiya , metateza, diereza muayyan talaffuz sharoiti tufayli soʻz tarkibidagi tovushning tushib qolishi: pastqam>pasqam kabi.

2.So'z bo'g'inlaridan biri yoki gap tarkibidagi bo'laklardan birining boshqalariga qaraganda cho'ziq (kuchliroq) ovoz yoki ohang bilan talaffuz qilinishi urg'u deyiladi. Urg'u tushgan bo'g'in urg'uli bo'g'in hisoblanadi, urg'u odatda, unli tovushga tushadi. Masalan: daraxtlar kurtak chiqara boshladi.

Urg'u o'z sifatiga ko'ra ikki turga bo'linadi: 1) so'z urg'usi; (yoki leksik urg'u), 2) gap urg'usi (yoki logik urg'u). So'z bo'g'inlaridan biriga tushadigan urg'u so'z (leksik) urg'u deyiladi. Masalan: bola, lola. kitob, ishchilar, talabalar, mulkdor. So'zlarga qo'shimchalar qo'shilishi bilan urg'u ham shunga mos holda ko'chadi. Masalan: g'alla -g'allakor, paxta-paxtakor.

3.Epik tur va uning janrlari.

Epik turning spesifik xususiyatlari. "Epik asar" va "nasriy asar" tushunchalarining farqlanishi xususida. Rivoyat eposning izagi sifatida. Xalq ogzagi ijodida epik janrlar: latifa, masal, rivoyat, shikoyat, ertak, afsona, mif, epik doston. Epik asarlarning hayotni qamrab olish imkoniyatlarining turlichaligi: kichik, erta va katta epik shakllar. Shikoya va novella. Shikoyaning janr xususiyatlari. Qissa (povest) janri. Roman. Romaniy tafakkur, romanbop problematik, romanbop qashramon tushunchasi. Badiiy-publissistik janrlar: ocherk, esse, safarnoma. Adabiyotshunoslikda KATTA, O'RTA va KICHIK EPIK JANLAR ga ajratiladi.Epik janlar br bridan badiiy shakl xususiyatlari bn farqlanadi.

19 bilet

1.Grafika (yun. yogargnke, yogarpo — yoza-man, chizaman) (tilshunoslikda ) — 1) u yoki bu yozuvning grafemalarni, tinish belgilari, urgʻu belgisi va boshqalarni oʻz ichiga olgan chizma vositalari yigindisi; fonematik yozuvda grafemalar va fonemalar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar tizimi; 2) tilshunoslikning harflar va tovushlar (grafe-malar va fonemalar) oʻrtasidagi oʻzaro munosabagni oʻrganuvchi boʻlimi.

2. BOʻGʻIN — 1) (tilshunoslikda) soʻzning alohida talaffuz qilish mumkin boʻlgan kichik boʻlagi. Fransuz tilshunosi M. Gammon 1929 yil da bogin nutq artikulyatsiyasidagi muskullarning kuchlanishiga asoslangan, degan fikrni ilgari surgan. Bunda nutq oqimidagi tovush tizimining izchil holatda kuchlanishi va boʻshashishi nazarda tutiladi, yaʼni nutq qismlari kuchlanish bilan boshlanadi va yuqori nuqtasidan kuchlanish bilan tugaydi. Shu takrorlanish boʻgʻinga ajralishdir. Bo`g`inlar ikki turli boladi: ochiq bo`g`in va yopiq bo`g`in. Unli bilan tugagan yoki bir unlidan iborat bo`g`in yopiq bo`g`in hisoblanadi.

Bo-la, i-bo-li so`zlaridagi hamma bo`ginlar ochiq bo`g`in, daf-tar, mak-tab kabi so`zlardagi hamma bo`g`inlar yopiq bo`g`inlardir.

3.Adabiy tur tushunchasi

20 bilet

1.Yozuv — muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar oʻrtasidagi muloqatga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yozuv— kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotining tom maʼnodagi ibtidosi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng asosiylaridan biri. Yozuv tildan ancha keyin paydo boʻlgan.

Yozuv turlari

• Piktografiya yozuv

• Logografik, yozuv

• Iyeroglifik yozuv

• Ideagrafik yozuv

• Mixsimon yozuv

• Fonografik yozuv

2.Og'zaki nutq oqimi bo'linuvchanlik xususiyatiga ega bo'lgan tovushlar ketma-ketligidan iborat. Bunday bo'linuvchanlik xususiyatiga ega bo'lgan tovushlar qatori segment birliklar qatori hisoblanadi. Lekin og'zaki nutqimiz faqat segment birliklardangina tashkil topmaydi. Bulardan tashqari ketma-ket joylashgan va bo'linuvchanlik xususiyatiga ega bo'Jgan tovushlar qatori ustiga qo'yilgan ustseg-ment birliklarga ham ega bo'ladi va bu birliklar nutqimiz ta'sirchanligini ta'minlaydi.Ustsegment birliklar urg'u, to'xtam (pauza), nutqning emotsional bo'yog'i (darak, so'roq, buyruq, his-hayajon va boshqalar) kabilarni o'z ichiga oladi. Yuqorida ko'rsatilgan ustsegment birliklarning jami nutq ohangini tashkil etadi.

3.. Lirik tur va uning janrlari

21 bilet

1.Orfografiya grekcha to'g'ri yozmoq demakdir. So'z o'zak-negizlari va qo'shimchalarini yagona tarzda yozish haqidagi qoidalar yig'indisi orfogra-fiya deyiladi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xosdir. Orfografiya o'z navbatida orfoepiya va alifbo (grafika) bilan uzviy bog'liqdir. Lekin o'zbek orfografiyasida hali anchagina kamchiliklar va ba'zi chalkashliklar uchraydi. Bunga sabab: 1) o'zbek alifbosidagi kamchiliklar: 2) orfoepiya-ning ishlanmaganligi; 3) qo'shma so'zlar imlosining bo'sh ishlaganligidir.

2.. Unli tovushlar tasnifi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 6 unli

fonema bor: a, o, i, e, o‘, u. Ular quyidagicha tasnif qilinadi: 1) tilning

gorizontal harakatiga ko‘ra; 2) tilning vertikal harakatiga ko‘ra; 3)

lablarning ishtirokiga ko‘ra.

1)Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra unlilar ikkiga bo‘linadi:

a) til oldi yoki oldingi qator unlilar: i, e, a ;

b) til orqa yoki orqa qator unlilar: u, o‘, o

2)Tilning vertikal harakatiga ko‘ra unlilar uchga bo‘linadi:

a) yuqori unlilar (tor) unlilar: i, u;

b) o‘rta (o‘rta keng) unlilar: e, o‘;

v) quyi (keng) unlilar: a, o.

3)Lablarning ishtirokiga ko‘ra unlilar ikkiga bo‘linadi: 1)

lablangan unlilar: o‘, u, o ; 2) lablanmagan unlilar: a, i, e.

3.Adabiyotshunoslar lirikani mavzusiga qarab shartli ravishda ishq-muhabbat, falsafiy, peyzaj, publitsistik va boshqa L.larga ajratadilar. Shuningdek, lirika gʻazal, ruboiy, tuyuq, muhammas, qasida, marsiya, sonet singari koʻplab adabiy janrlarga boʻlinib ketadi. Ayni chogda, lirikani davr eʼtibori bilan mumtoz lirika va zamonaviy lirika tarzida tasniflash ham mumkin.Alisher Navoiydan soʻng Bobur, Ogahiy, Furqatdek shoirlar oʻzbek mumtoz Lirikasi xazinasiga munosib hissa qoʻshdilar.

22 bilet

1.Tutuq belgi — lotin alifbosida yoziladigan tillarda ishlatiladigan belgi. Bu belgi baʼzi tillarda fonetik ayirishni ifodalaydi. Oʻzbek tilida bu belgi ( ' ) „tutuq belgisi“ deb ataladi va oʻzbek lotin alifbosining qoʻshimcha harfi hisoblanadi. Oʻzbek lotin yozuvida bu belgi kirill alifbosidagi ayirish belgisi („ъ“) oʻrnida ishlatiladi.

Oʻzbek lotin yozuvida tutuq belgisida ikki vazifa bor: (1) aʼlo, baʼzan, eʼtibor, shuʼla kabi oʻzlashma soʻzlarda unlidan keyin kelib, shu unli tovushning choʻziqroq aytilishini ifodaydi va (2) inʼom, masʼul, sanʼat, qatʼiy kabi oʻzlashma soʻzlarda unlidan oldin kelib, shu unli oldingi undosh tovushdan ajratib aytilishini ifodalaydi.

2.Fonetika (yun. phonetikos — tovushga, tovush chiqarishga oid; tovushli, ovozli) — 1) tilshunoslikning nutq tovushlarining hosil boʻlish usullarini va akustik xususiyatlarini; boʻgʻin, nutqning pauza bilan ajraluvchi qismlarini oʻrganuvchi boʻlimi. Shu bilan birga, ayrim tilshunoslar fonetika doirasiga tovush birliklarining yozuvdagi ifodalari (grafika) va maʼnoli birliklarning yozilish qoidalari (imlo)ni ham qoʻshib, uning oʻrganish obʼyektini yanada kengaytiradilar (rus olimi L. V. Shcherba). Oʻzbek tilshunosligida fonetika doirasida, asosan, nutq tovushlari va funksional tomonlari| va ohang (boʻgʻin, sintagma, urgʻu va boshqalar) oʻrganiladi.

3.

23 bilet

1. Undoshlar imlosi

1. «B» tovushi borib, javob, hisob, bob, xitob kabi so‘zlarda «p», qibla, tobla so‘zlarida «v» tarzida aytilsa ham «b» yoziladi.

2. Avtomat, avtobus, avtomobil kabi so‘zlarda «v» tovushi «f » tarzida talaffuz qilinsa-da, doimo «v» yoziladi.

3. Fursat, fizika, fabrika, fahm-farosat, fasl singari so‘zlarda «f » tovushi «p» kabi aytiladi, lekin asliga muvofiq ravishda har doim «f» yoziladi.

4. Obod, ozod, faryod, tadbir, tadqiqot kabi so‘zlarda «d» tovushi «t » tarzida aytilsa-da, har vaqt «d» yoziladi.

5. Iztirob, tuzsiz, bo‘zchi so‘zlarida «z» tovushi «s» kabi aytiladi, biroq hamisha asliga mos ravishda «z» yoziladi.

6. J j harfi jon, jahon, juma, g‘ijjak, vaj so‘zlarida til oldi, jarangli, portlovchi «j», jurnal, ajdar, garaj, tiraj so‘zlarida esa til oldi, jarangli, sirg‘aluvchi «dj» undosh tovushini ifodalash uchun yoziladi.

7. Sh sh harfi shahar, shimol, shoshmoq, osh, bosh kabi so‘zlarda til oldi, jarangsiz, sirg‘aluvchi tovushni ifodalash uchun yoziladi. Sh harfi ikki tovushni ifodalasa, oraga tutuq belgisi qo‘yiladi: Is’hoq, as’hob kabi.

8. Ch ch harfi chumoli, choy, achchiq, soch kabi so‘zlarda til oldi, jarangsiz, qorishiq undosh tovushni ifodalash uchun yoziladi.

9) R r harfi rahmat, rahm, diyor; L l harfi lola, bol, olmoq; N n harfi non, ona, osmon; G g harfi gul, ega, eg; Kk harfi kam, ikki, tok; Y y harfi yetti, yuz, dunyo, toy; Ng ng harfi ko‘ngil, tong, ong; Q q harfi qizil, oq, aql; G‘ g‘ harfi g‘oz, og‘a, tog‘; X x harfi xalq, axborot, baxt; H h harfi hamma, hosil, ehson, isloh kabi so‘zlardagi muayyan tovushlarni ifodalash uchun yoziladi.

10). Farzand, band, poyezd so‘zlaridagi «d» undoshi, go‘sht, past, artist so‘zlaridagi, «t» undoshi tallafuzda tushib qolsa ham yozuvda doimo ifodalanadi.

11) Xuddi shuningdek, metall, kilovatt, kongress kabi so‘zlar oxiridagi qo‘sh undoshlardan biri tallafuzda tushirilib qoldirilsa ham yozuvda hamisha ifodalanadi.

12). Tutuq belgisi a’lo, ta’lim, e’lon, she’r, fe’l kabi so‘zlarda unlidan keyin kelib, uning cho‘ziqroq aytilishini ta’minlaydi.

13). Mo‘jiza, mo‘tadil, mo‘tabar kabi so‘zlarda o‘ unlisi cho‘ziqroq aytiladi, lekin tutuq belgisi qo‘yilmaydi.

14). San’at, in’om, mas’ul kabi so‘zlarda unlidan oldin qo‘yilib, uning undosh tovushdan ajratib aytilishini ta’minlaydi.

2.Adabiy til – muayyan umumxalq tilining qayta ishlangan va me’yorlashtirilgan, mazkur tilda so‘zlashuvchi xalqning madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli. Hatto ayrim bir xalqqa ham Adabiy til turli davrda turlicha bo‘lgan.Ba’zi davrlarda bir xalq uchun boshqa bir xalq tili Adabiy til vazifasini o‘tagan. Adabiy til jamiyatning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Adabiy til deganda ba’zan uni turli ko‘rinishlari bilan qorishtirib yuboradilar. Xususan, yozma Adabiy til va og‘zaki Adabiy til hamda badiiy adabiyot tili bilan Adabiy til ni ayni bir deb bo‘lmaydi.Adabiy til o‘z mezonlarini egallagan shu tilda so‘zlashuvchilar barchasi uchun birdek. U ham yozma, ham og‘zaki shakllarda amalda qo‘llanadi. Hozirgi kunda ko‘pgina mamlakatlarda shevalar Adabiy til bilan teng suratda qo‘llanmoqda.Sheva (fors. — harakat tarzi, tarz, usul) — tilning fonetik, grammatik va lugʻaviy jihatdan oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan eng kichik hududiy koʻrinishi — sezilarli lisoniy tafovutlari boʻlmagan bir yoki bir necha aholi maskani (odatda, qishloq)da yashovchilarning soʻzlashuv vositasi sifatida qoʻllanadi.

3.. Dramatik tur va uning janrlari.

24 bilet

1.Ish yuritish jarayonida eng ko‘p ishlatiladigan ariza, bayonnoma, dalolatnoma, ishonchnoma, ma’lumotnoma, tav- sifnoma, tavsiyanoma, taklifnoma, tarjimayi hol, tushuntirish xati, e’lon, hisobot kabi ish qog‘ozlari ma’lumot-axborot hujjatlari sifatida umumlashtiriladi.

2. Har bir xalqqa o’z tili aziz va ardoqli. Sho’rolar davrida rus tili Ittifoq tili sifatida rivojlantirildi. U jahon tillari darajasiga ko’tarildi. Ayniqsa, ko’p ming asrlik tarixga ega bo’lgan turkiy xalqlar ham o’z ona tillari dunyodagi hech bir xalqning tilidan kam emasligini yoqlab chiqdilar. Bu yo’ldagi sun'iy to’siqlarni pisand etmadilar. Mustaqillik arafasida oilaviy va bozor tili darajasiga tushib qolgan o’zbek tiliga davlat tili maqomini berish haqidagi taklif va kurashlar samarasiz ketmadi. O’zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. Davlat hujjatlari, davriy nashrlar, darsliklar ona tilimizda yozila boshlandi. Sho’rolar davrida ham o’zbek tilini tiklashga, uni Davlat tiliga aylantirishga intilish kuchli bo’lgan. Xususan, ona tiliga bag’ishlangan turli tadbirlar o’tkazishga harakat qilingan bunday tadbirlar ayniqsa, mustaqillik arafasida tez-tez o’tkazila boshlangan.1988 yil matbuotda yangi bayram — «Til bayrami» haqida ma'lumotlar paydo bo’la boshlagan.Bu bayramlarning asosiy maqsadi — ona tilini e’zozlash, ona tili bilan birga boshqa tillarni ham chuqurroq o’rganishga da'vat qilish bo’lgan.

3.Sheriyatda, asosan, 5 shakliy unsur ishtirok etadi, bular: vazn, qofiya, band, takrir va tajnis. Bu jihatlar nasrda ham uchrashi mumkin. Biroq ular nasrda muntazam ravishda mavjud emas. Vazn - she`r o`lchovi yoki me`yorini bildiradi. U she`riy nutqni nasriy nutqdan ajratib turuvchi asosiy unsurlardandir.

25 bilet

1.O’zbеk adabiy tilida quyidagi 5 ta asosiy nutq uslublari bor.

1) So’zlashuv uslubi

Kеng qo’llanadigan uslublardan biri so’zlashuv uslubidir. Bu uslubda ko’pincha adabiy til mе'yorlariga rioya qilinadi. So’zlashuv uslubidagi nutq ko’pincha dialogik shaklda bo’ladi.

2)Ilmiy uslub

Fan-tеxnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar ilmiy uslubda yoziladi. Ilmiy uslub aniq ma'lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar (qoidalar, ta'riflar)ga boy bo’lishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi: Yomg’ir - suyuq tomchi holidagi atmosfеra yog’ini.

3)Rasmiy-idoraviy uslub

Davlat idoralari tomonidan chiqariladigan qarorlar, qonunlar, nizomlar, xalqaro hujjatlar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Ariza, tilxat, ma'lumotnoma, chaqiruv qog’ozi, taklifnoma, shartnoma, tarjimai hol, e'lon, tavsifnoma, dalolatnoma, hisobot kabilar ham shu uslubda yoziladi. Bunday uslubdagi hujjatlar qisqa, aniq, barcha uchun tushunarli qilib tuziladi.

4)Ommabop (publitsistik) uslub

Tashviqot-targ’ibot ishlarni olib borishda qo’llanadigan uslub, ya'ni matbuot uslubi ommabop uslub hisoblanadi. Bu uslubda ijtimoiy-siyosiy so’zlar ko’p qo’llanadi. Nutq ta'sirchan bo’lishi uchun ta'sirchan so’z va birikmalardan, maqol va hikmatli so’zlardan ham foydalaniladi.

5)Badiiy uslub

Badiiy asarlar (nazm, nasr va dramatik asarlar) badiiy uslubda bo’ladi. Badiiy asar kishiga ma'lumot bеrish bilan birga, timsollar (obrazlar) vositasida estеtik ta'sir ham ko’rsatadi: O’lkamizda fasllar kеlinchagi bo’lmish bahor o’z sеpini yoymoqda. Badiiy uslubda qahramonlar nutqida oddiy nutq so’zlari, shеva, vulgarizmlardan ham foydalanideyiladi.

2.Unli tovushlar - ogʻiz va bugʻiz bushligʻida hech qanday toʻsiqqa uchramay hosil boʻladigan, tarkibi ovozdan iborat tovushlar. Har bir til oʻziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (lot. vocalis — unli tovush) deyiladi.

Undosh tovushlar - ogʻiz va boʻgʻiz boʻshligʻida turli toʻsiqlarga uchrab paydo boʻladigan, tarkibi fatsat shovqindan yoki ovoz va shovqindan iborat tovushlar. Ularning talaffuzida havo oqimi sirgʻalib yoki portlab chiqadi. Dunyodagi har bir til oʻziga xos undoshlar tizimiga ega. Tildagi undoshlar tizimi konsonantizm (lot. consonans — undosh tovush) deyiladi.

3. Adabiyotshunoslik fani tilshunoslik, tarix, estetika, psixologiya va boshqa fanlar bilan aloqada bo`ladi. Adabiyotshunoslik tarix fani bilan ham bog`liq. Adabiyotshunoslik adabiy jarayonga, uning asarlariga baho beradi.Adabiyotshunoslik tibbiyot bilan ham aloqada bo`ladi. Masalan, adabiy asarlarda, jumladan, A.Qahhorning «DahShat» hikoyasida Unsinning o`limi, «Ming bir jon»da Masturaning kasalliklari. Bunday hollarda yozuvchi, albatta, kasallikni tasvirlash uchun avvalo, kasallik sirlarini o`rganadi. Psixologiya fani esa odamlarning xarakterini bilish, ularning ruhiy holatlarini tasvirlash uchun zarur.

Download 45.58 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham: