Tilshunoslik fani va uning sohalari

Tillarning taraqqiyoti

Yuqorida aytib o'tilganidek, til taraqqiyoti juda murakkab hodisa bo'lib, ayni paytda uning taqdiri jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy bog'langan. Til asta-sekinlik (evolyutsiya yo'li) bilan taraqqiy etib boruvchi hodisadir. Ma'lumki, kishilik jamiyati bir teJdsda rivojlanib bormaganligi sababli tillarning taraqiyot yo'llari ham bar xildir.

Hatto kishilik jamiyati XXI asrga qadam qo'ygan hozirgi zamonda ham taraqqiy etgan millatlar bilan bir qatorda, xalq tili darajasiga o'sib yetmagan ibtidoiy jamoa davridagi qabilaviy jamiyat sharoitida yashovchi Yangi• Gvineyadagi papauslar. Shimoliy Melaneziya orollarda yashovclii polonestlar kabi qabilalar ham mabvjud.
Jamiyat taraqqiyotining ma'lum bir davriga kelib ayrim tillar aloqa qilish doirasidan chiqib ketadi va got Jotin poloves kabi o'lik tillarga aylanib qoladi.
Kishilik jamiyati tarixi shuni ko'rsatadiki jamiyat a'zolarining. awal urug'doshtili-qabilatili, keyin elat-irallat tillari paydo bo'ladi. Har qaysi qabila o'ziga xos nom va hududlarm egallaydi. Qabila tili esa shu jamiyaljamoasining asosiy aloqa vositasi bo'lib xizmat qiladi. Til taraqqiyotidagi birinchi yo'nalish differensiatsiya (ajralish) hodisasidir. Qabiladagi kishilar soni ko'payishi bilan qabila aliolisi o'tiroqlashib qolgan hudud qabilaning turli iqtisodiy narsalarga bo'lgan ehtiyqjini qondira olmaydi va boshqa bir qancha sabablar tufayli qabila bo'lib keta oladi.
Turli qabilalar bo'linib chiqandan so'ng o'zlari ajralib chiqqan oldingi qabilaning tilidan foydalana beradi. Shunga qaramay ma'lum bir shart-sharoitlar natijasida ularning tillarida farqlar paydo bo'ladi. Asta sekin jamiyat taraqqiyotining muayyan bir bosqichida har bir yangi qabila o'z tiliga ega bo'ladi, ya'ni shevalar, lahjalar vujudga keladi.
Bu esa tillarning shakllanishidagi birinchi eng asosiy yo'ldir, Tillarning taraqqiyotidagi ikkinchi yo'l integratsiya (qo'shilib ketish)dir. Jamiyat taraqqiyotining ma'lum bir davriga kelib turli obyektiv sabablarga ko'ra umumiy dushmandan. tabiiy ofatlardan saqlanish uchun ba'zi qabilalar qo'shilib ketadi va qarindosh qabitelarning uyushmasi (ittifoqi) paydo bo'ladi. Natijada asta sekin uyushgan jamoaning hamma a'zolari tushunarli bo'lgan umumiy til yuzaga keladi.
Jamiyat taraqqiyotining keyingi bosqichlarida hudud jihatidan bir muncha mustahkamlangan davlatlar paydo bo'ladi. Davlat paydo bo'lishi xalqlar o'rtasida turli-tuman munosabatlarning rivojlanishini olib keladi. Buning natijasida davlat hududida yashovchi barcha. kishilar uchun muhim aloqa vositasi bo'lib xizmat qiladigan xalq (elat) tili vujudga keladi. Umumiy bir tildavlatnmg shart-sharoitlariga qarab shu davlatda yashovchi asosiyxalqlarga tushunarli bo'hshi mumkin. Jamiyat tarixida tillarningkeyingi taraqqiyoti milliy tillarning yuzaga kelishi bilan bog'liqdir.Shunday qilib millat paydo bo'hshi bilan birga milliy til ham yuzagakeladi. Milliy tilningyagonaligi xalq (elat tilming) tarixiy taraqqiyotiorqasida shakllanadi. Buni o'zbek till misolida yaqqol ko'rishmumkin. Milliy til shevalar bilan o zaro boglangan holda taraqqiyetaveradi. Shuni aytish lozimki davrlar o'tishi bilan ma'lum birijtimoiy tizim o'niiga boshqasi kelishi bilan tilda yangi so'zlar. iboralarpaydo bo'ladi. Timing lug'at tarkibi va grammatik qurilishitakomillashadi, lekin u o'z fonetik tizimini, asosiy leksik tarkibi vagrammatik qurulishini saqlab qoladi.