Tilshunoslik kafedrasi

Hikoya matnlarining namunalari
Quyida rivoyat matnlaridan ba'zi parchalar keltirilgan:
- Roman: Vabo davridagi sevgiGabriel Gartsiya Markes tomonidan
“Masofadan, mustamlaka shaharning narigi tomonida, soborning qo'ng'iroqlari baland massaga chorlayotgani eshitildi. Doktor Urbino o'zining oltin hoshiyali yarim oylik ko'zoynagini kiydi va to'rtburchak va ingichka, qopqog'i bahor ochiq bo'lgan soat soati bilan maslahatlashdi: u Hosil bayramini o'tkazib yubormoqchi edi.
- Hikoya: Qotillar, Ernest Xeminguey tomonidan
Jorj bitta patnis va tuxum uchun, ikkinchisi pastırma va tuxum uchun ikkita patnisni peshtaxtaga qo'ydi. Shuningdek, u ikkita plastinka kartoshka chipini olib kelib, oshxona eshigini yopdi. "
- Xronika: Pablo Eskobar bilan hafta oxiriXuan Xose Xoyos tomonidan
«Hovuz bo'yidagi stolda o'tirib, daraxtlarda uxlash uchun yig'ilgan qushlarning tomoshasini tomosha qilish, bu uy va hacienda egasi, Pablo Eskobar Gaviriya, kolumbiyaliklar haqida hech qachon eshitmagan. Liberallar partiyasi tomonidan Kongressga nomzodlar ro'yxatida uning ismi paydo bo'lishi 1982 yilgi saylovlardan oldin gaplashishi yangi liberalizm saflarida qattiq tortishuvlarga sabab bo'ldi. "
3.Ona tili ta’limida muhokama matnlardan foydalanish.
Muammoli ta’limning o‘ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, u o‘quvchini qunnlgan muammao echimini topish uchun ilmiy— ijodiy tafakkur yuritish, mantiqli fikrlash, so‘z va atamalar ma’nosini o‘zaro qiyoslash va o‘zi uchui eng ma’qulini tanlash imkoniyatlarini beradi.
Tilning ko‘pqirralilik, izlanish, qiyoslash va tanlash imkoniyatlaridan u uzviylikda foydalanish —izchil va mantiqiy fikrlash darajasini yaxshilashga, o‘rganuvchi sub’ektning o‘ziga bo‘lgan ishonchini mustahkam lanishiga olnb keladi, xususiy nntellektual iste’dod qirralarini ochishga yo‘naltirilgan oirlamchi ijodiy faoliyatga etaklaydi. Bunday hollarda bilim, ko‘nikma va
malakalarning oldindan mavjud bo‘lishi, yangi bilimlarning ijodiy o‘zlashtirilishi, tanqidiy fikrlash, fikr ifodasida madaniy muloqot me’yorlariga rioya qilish o‘quvchilar uchun umumiy ehtiyojga aylanadi. Muammoli tat’limda individ ruhiyati, uning o‘zlashtirish qobiliyati, bilim darajasi, ijodkorlik va omilkorlik fazilatlari yuzaga chiqadi, ko‘rinadi. Mantiqiy fikrlashning, xato qilmaslik zaruriyatining paydo bo‘lishi, o‘quvchini izlanish va kashf qilishga yo‘naltiradi, shaxs sifatida o‘zlikni anglash, o‘z bilimi va iqgidorini o‘zgalarga namoyish qilish istagini tug‘diradi,
Yuqori darajadagi emotsional faollik, mue.mmoni echishga bo‘lgan kuchli istak va pshtnyoq, to‘liq xulosaga kelish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakaning etishmayotganligini xis qilishdan paydo bo‘ladigan ichki eqtiyoj, ilmga, kitobga bo‘lgan talabning oshishi bilan xarakterlanadi va u muqim ijobiy- tarbiyaviy xarakterga ega bo‘ladi
Hal qilinishi lozim bo‘lgan muammoli masalaga individual bndoshuv, to‘g‘ri echimni topishga bo‘lgan ishtiyoqning kuchayishiga, tabiiy intellektual zo‘riqish holatining paydo bo‘lishiga olib keladi. Bu narsa muammoli ta’limning subekt ruqiyatiga ijobiy ta’siri sifatida baholanadi va pedagogik ga’limda qo‘llab — quvvatlanadi. Ilmiy taqlil va amaliy tatbiq borasida doimo mavjud bo‘lgan ijtimoiy aloqa qayta tiklanadi, fikrlash jarayoni faol va jadal rivojlanadi; Mus gaqil faoliyat jarayoni turli shakl va shamoyillarda bosqichli yo‘naltiriladi. Bir maqsadga xizmat qiluvchi rang—barang g‘oyalar jamlanadi, tinglanadi, qiyoslanadi va o‘quvchi tomonidan ilmiy asoslanadi.
Bugungi kunda umumiy o‘rta ta’lim maktablari, o‘rta maxsus va kasb —hunar ta’limi kollejlarida o‘quv mashg‘ulotlarini muammoli talim asosida tashkil etish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bizning monografik ishimizning asosiy maqsadi ham o‘quvchilarda ijodiy gafakkurni rivojlantirish, uni yozma fikr ifodalapg, mustaqil matn yaratishga o‘rgatish, bu jarayonda tasavvur, idrok va xotirani uzviylikda ishga solishga yo‘nalgiruvchi lingvopsixologik savol va toishiriqlar tizimidan foydalanish, uning yaxlit modulini yaratish va uni amaliyotga joriy qilishdap iborat. O‘quvchi ongida ijobiy o‘quv motivlariii hosil qilish, MYABT moduli ustida ishlapshi 'gashkil qilishda ham muammoli ta’limning ahamiyati katga.
Quyida o‘quvchini izlanish, topish va yozma fikr ifodalashga yo‘naltiruvchi muammoli gopshiriqlardan namunalar beramiz.
1. Muammoli topshiriq. Katga ekranga chiqarilgan notanish matnni qiroat bilap o‘qing. Matini davom ettirib, unga xulosa bering.
Qoznning hukmi.
Bir boyning bir xalta tillosi yo‘qolibdi. U borib qoziga arz qilibdi. Qozi da’vogarning uyidagi hamma xizmatkorlarni to‘plab, har biriga bittadan tayoq beribdi. Ularga:
— Kimda—kim pul o‘g‘irlagan bo‘lsa, uning tayog‘i ertaga bir enli uzayib qoladi —debdi.
Hamma tarqalib, o‘z ishibilan mashg‘ul bo‘libdi. Lekin xizmatchilardan biri qattiq vahimaga tushibdi. Natijada u o‘z tayoqchasidan bir enlicha erini qirqib tashlabdi...
Savol: Xizmatkor nega bunday qildi?
O‘quvchilarni fikrlashga, izlanish va mulohaza qilishga, to‘g‘ri, mantiqli fikr ifodalashga, muammoning echimini topishga mustaqil hukm va xulosalar chiqarishga yo‘naltiradigan birinchi topshiriqni bajarish — matnni tugallash uchun ham o‘quvchilar muayyan bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lishliklari talab etiladi. O‘quvchilar mustaqil ravishda yangi gaplar tuzib, matnni davom ettiradilar va
va matn oxirida o‘z xulosalarini beradilar. YAngi guzilgan gaplar va u|\u»chi chiqargan shaxsiy xulosa sinfdagi qolgan o‘quvchilar hukmiga havola qilinadi. Ular o‘rtoqlari tuzgan gapni diqqat bilan tinglaydilar, matndagi pmloviy xatolar va uslubiy nuqsonli gaplarni tuzatadilar.
Matn ustida ijodiy ishlash, ayniqsa muammoli matnning echimini topishga urinish jarayoni o‘quvchini mustaqil mushohada yuritashga.o‘z bilimi, iqtidori doirasida hukm va xulosa chiqarishga, o‘z fikrini, «kashfiyotiyani guruh oldida 1Moyish qilish, lozim bo‘lsa, o‘z dunyoqarashini himoya qilish uchun bahs va mupozaraga chorlaydi. Mazkur ta’limiy tarbiyaviy jarayonni to‘g‘ri shakllantirish uchun quyidagi topshiriq va savollarga javob izlash maqsadga muiofiq bo‘ladi:
— Boy so‘zi o‘roiga qanday manodosh so‘z yoki so‘z birikmalarini qo‘llash chumkin? (yashi o‘zbek, biznesmen, tadbirkor, fermer, tijoratchi, millioner, mulkdor, sarmoyador, badavlat, davlatmand, nuldor, katga boy, multi — millioner, xasis savdogar, ayyor boy, sarmoyador kishi..v.h.)
— Matndagi yao‘rtinchi gapni ( — Kimda — kim pul o‘g‘irlagan bo‘lsa, uning tayog‘i o’rtaga bir eili uzayib qoladi —debdi) yana qanday aytish mumkin? SHu gapga m.gnodosh bo‘la oladigan gaplar tuzin!'.
Bunda har bir o‘quvchi o‘zi to‘g‘ri deb o‘ylagan ma’nodosh gap variantini
d.k|)tariga yozadi va katta ekranga chiqarib, o‘qib beradi. (O‘quvchilar mazkur guzatishning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri, ijobiy yoki salbiy ekanligi, gapda yo‘l qo‘yilgan imloviy yoki uslubiy xatolar haqida fikr aytadilar, bahslashadilar) Quyida o‘quvchilar tomonidan yangidan shakllantirilgan ma’nodosh gap variantlaridan namunalar beramiz:
— Kimki, tillogsh o‘g‘irlagan bo‘lsa, ertalab uning tayog‘i bir enlik cho‘zilib qoladi —debdi qozi.
— Biz bergan tayoqchalar sehrli, qay biringiz xo‘jayinnish tillosini olgan oo‘lsangiz, tayoqcha uzayib qoladi — debdi qozikalon.
— Tayoqchalar P1unday tilsim qilinganki, — debdi qozi, — o‘g‘rining tayog‘i tnggacha yo‘g‘onlashib qoladi...v.h.
Muammoli matn ustida ijodiy ishlash, mazkur jarayonda gap ma’nodoshligi hodisasidan unumli foydalanish, yangi, mantiqiy va uslubiy mukammal gap iariantlarini yaratish, o‘z navbatida o‘quvchi tafakkurining izchil rivojlanishiga, uni turli til xodisalarining gapda voqelanishi, gapdagi
ch.npiq va maz.mun uyg‘upligipi kuzatish, ularpi qiyoslash va tanlash, matn m<1zmunidan '|o‘g‘ri hukm va xulosa chiqarish, lozim bo‘lsa, yan)'i «o‘zining matni»ni ishga olib keladi. Bunda o‘qiguvchi interfaol - yo‘naltiruvchi savollar samarali foydalanishi mumkin. Fikr ifodalash mahoratini shakllanishiga xizmat qiluvchi bunday topshiriqlar, o‘quvchi ongida ijobiy o‘quv motivlarining hosil bo‘lishi, muammoli savollarning komnyuter ekraniga 'shqarilib, o‘quvchilar muhokamasiga tashlanishi, ularda mustaqil fikrlash, njodiy izlanish, muammoli savol echimini gopish maqsadida individual javob matnlari yozish bilan shug‘ullanishga hamda o‘quvchi ongida mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarining faol shakllanishiga sabab bo‘ladi:
1. Qozi nima uchun xizmatkorlarini to‘pladi?
2. Qozining garqatgan tayoqlari sehrli edimi?
3. Iima uchun bitga xizmatchi vahimaga tushib qoldi?
4. Tayoqcha nima uchun kesib tashlandi?
5. Tayoqlarni tarqatishdan maqsad nima edi?
6. Qozini komil inson desa bo‘ladimi?
7. Xizmatkorni — chi?
8. Yo‘qolgan oltinni topishning yana boshqa usullari bormi?
Siz qozining o‘rnida bo‘lsangiz nima qilar edingiz?
Yuqorida berilgan har bir muammoli savol o‘quvchini fikrlashga majbur qiladi, o‘zida mavjud bo‘lgan diqqat, tasavvur, idrok, hukm va hulosa chiqarish, gap chuzish va uni yozma ifodalash ko‘nikmalarini uyg‘otadi va harakatga keltiradi, U izlanadi va topadi! Ana shu topilma — javobning o‘zi matn^o‘quvchi ingellektining, uning ma’naviy dunyoqarashining moddiylashuvidir.
O‘quvchi onti va ruhiyatini yuqoridagidek izlanish va ijodga undovchi savol va topshiriqlar tizimi yordamida maqsadli rivojlanzirish, ularda ma’naniy barkamollikni ta’minlash, ijodiy va mantiqiy tafakkurni rivojlantirishga, izchil va keng qamrovli fikr ifodalashga, mustaqil va ijodiy matn yaratish malakasining avtomatlashuviga olib keladi. O‘quvchilarda mustaqil matn yaratish ko‘pikmalarining shakllanish jarayoni shu tariqa mustahkamlanadi, boyigiladi va takomillashtirilib boriladi.
Muammoli magn ustida ishlash jarayonida ijodiy tafakkurni
rivojlantirish uchun o‘quvchiga beriladigan har bir topshiriq, ularda berilgan mavzu doirasida mustaqil mushohada yuritishga etaklashi lozim. Mavzu yo‘nalishida uyadosh so‘zlar tanlashning bsvosiga davomi— uni yangi hosil qilinadigan so‘z birikmalari, matp tuzish uchun quriladigap gaplar tarkibida ishlatishga ehtiyoj xosil qilishi, mustaqil matn yaratish ko‘nikmalaripi rivojlantirigaga qarazilgan bo‘lishi, o‘quvchida ma’naviy poklikka, oqillig — u —odillikka, badiiyatga, ijodga, komil —u fozillikka, ijtimoiy hayotdagi har bir muammoning echimini topishga, tadbirkorlikka ishtiyoq uyg‘otishi lozim.
Muammoli ta’limda «Qozining hukmi» kabi ma’naviy — ma’rifiy rivoyatlarning mazmunini yozma sharhlash, muammoli savollarga to‘g‘ri javob topish, uni mustaqil matn holatiga keltirish, magnni uslubiy va mantiqiy tahlil qilish, undan to‘g‘ri hukm va xulosa chiqarish, lozim topilsa, berilgan tayyor savollar tizimini kengaytirish va boyitish, yangi, qo‘shimcha savollar tuzish, bsrilgan muammoli — yo‘naltiruvchi savollarga javob tayyorlash o‘quvchidan anchagiia vaqt, intellektual zakovat va mahorat talab qilishi aniq.
Tajribadan ma’lum bo‘lishicha muammoli matn ustida ishlash jarayoni matn mazmunini ochish (tasniflash) uchun qo‘shimcha savollar tuzishdan boshlanishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Savol tuzish tomshirigi ham, unga javoblar tayyorlash ham o‘quvchidan muayyan darajada mustaqil mushohada yuritishni, imloviy, punktatsion, uslubiy BKMlarga zga bo‘lishlikpi taqazo etadi.
Quyida o‘quvchilarning «Qozining hukmi» matni ustida ishlash uchui zuzilgan 9 — muammoli savolga berilgan javoblaridan pamunalar keltiramiz;
— Men har bir xizmatchnga bir piyoladai suv tarqatgan va suvning taxir bo‘lib qolishini aytgan bo‘lur edim.
— Hammaga bir qismdan sanab qo‘yilgan bug‘doy tarqatgan, kimniig bug‘doyi kamayib qolsa , o‘sha o‘g‘ri bo‘lib chiqishini aytgan bo‘lar edim
— Men esa, barcha xizmatchilarga bittadan ko‘rinmas belgi qo‘yilgan tuxum tarqatgan, qallobning tuxumi erta bilan palag‘da bo‘lib qolishini aytgan bo‘lardim..v.h.
Uz javoblarini guruh muhokamasiga tashlagan o‘quvchilar o‘z fikrlarining to‘gri ekanligini isbotlab berishlari, aytgan gapi xizmatchilarga qanday ta’sir qilishi, haqiqiy o‘gri nima qilib o‘zini —o‘zi fosh qilib qo‘yishi mumkinligi haqidagi farazini sinfdoshlari bilan o‘rtoqlashishlari shart, Javobni mantiqan noto‘gri deb hisoblagan o‘quvchilar o‘z tuzatishlarini javob muallifi hamda guruh qatnashchilari oldida himoya qilishlari lozim bo‘ladi. Bunday faoliyat esa o‘quvchida ilmiy— madaniy muloqot me’yorlarini egallaga, o‘z fikrini qisqa, lo‘nda ifodalash, ishonarli dalil va misollar yordamida qatiy turib himoya qilish ko‘nikmalarining hosil bo‘lishiga, mustaqil fikrlash va boshqalar kiritiladi.