Tilshunoslik nazariyasi

Kitob - kutubxona

xabar - axbor

fikr - afkor

ilm - ulum

taraf - atrof va boshqalar.
7. Urg`u. Dynyo tillarining barchasida grammatik ma’nolarning ifodalanishida urg`u ham ajratiladi. Tilshunosligimizda ham urg`uni shunday vosita sifatida ajratib kelganlar va

tugma (ot) -tugma (fe’l)

yozma (sifat)- yozma (fe’l)

studentsiz (sifat)- studentsiz (kesim)

ximik (sifat) - ximik (ot) kabi so`zlarning o`zaro farqlanishini urg`uning turli xil o`rni bilan bog`laganlar. Lekin urg`uning o`zbek tilida ma`no farqlash vazifasi munozaralidir. Urg`uning ma’no farqlash vazifasi tilimizda rus tilidan ko`chirilgan hodisadir. Chunki "Tugmang tushdi" va " Belbog`ni tugmang " gaplaridagi "tugma" so`zida urg`u har ikki holatda ham "a" tovushiga tushadi.

Hozirgi tilshunoslikda grammatik ma’noni alohida til hodisasi sifatida o`rganish endi boshlandi. Shu kungacha grammatik ma’no grammatik shaklning bir tomoni sifatida o`rganilib kelindi. Grammatik ma’noni ifodalashning rang - barang usullarini ko`rib o`tgach, biz ayta olamizki, ayni bir grammatik ma’no xilma-xil vositalar bilan ifodalanishi mumkin. Chunonchi, son ma’nosi o`zbek tilida affiksatsiya /-lar, ya’ni birlik/ko`plik son shakllari paradigmasi doirasida ko`rib chiqilgan. Son shakllarining ma’nosi deganda mana shu ikki morfema nazarda tutilgan. Tilimizda son ma’nosining ifodalanishi yana boshqa vositalar orqali ro`yobga chiqadi. Chunonchi, ko`plik ma’nosi takror, juft so`zlar bilan ham, birlik ma’nosi juz’iy reduplikatsiya (takror) yoki so`z- so`zsimon (kitob - mitob, non - pon, meva - cheva) bilan ham ifodalanishi mumkin.

Hozirgi fanimizda son ma’nolarining o`xshashlik va farqli tomonlari, shuningdek, "Kitobni akam uchun oldim" va "Kitobni akamga deb/ atab oldim" kabi hosilalar orasidagi ma’no farqlari deyarli o`rganilmagan. Ya’ni ayni bir ma’noni turli xil vositalar bilan ifodalash yo`llari fanimizning o`rganilmagan muammolari sirasiga kiradi. Bularni tadqiq qilish bugungi kunning vazifasidir.Quyida shunday izlanishlardan namuna keltiramiz.

Aslida,gnosseologik (bilish) nuqtainazardanmateriyaningyashashshakli, hodisalarningizchilalmashinishtarzisifatidatadqiqqilinadiganzamon (payt) ma’nosininglisoniytizimdavoqelashishhodisasitilningbukategoriyaniyuzagachiqarishimkoniyatlarikeng,rang-barangekanliginidalillaydi. Butillararoxususiyatlarni, xususan,inglizvao`zbektillaridagipaytma’nosiniifodalashninglisoniyvositalarinitekshirgandayanadayaqqolko`rinadi. Zamon (vaqt, payt) tushunchasini paytgrammatikma’nosi, mazkurkategoriyaniyuzagachiqaruvchiusulvavositalarniesapaytma’nosiniifodalovchigrammatikvositalardebhisoblaymiz. Inglizvao`zbektillaridapaytma’nosiniifodalashlisoniyhodisasidagitillararouyg`un, o`xshashxususiyatlarni- umumiy (integral) belgilar,o`zigaxos xususiyatlariniesafarqlovchi (differensial, oppozitsion, zid ) belgilarsifatidatekshiramiz. Paytma’nosiningqiyoslanayotgantillardayuzagachiqishimkoniyatlariniquyidagijadvaldaumumlashtirishgaharakatqilamiz: