Tilshunoslikka kirish

 Me’yorlashtirilgan  tillar  adabiy  til  me’yoriga  ega  bo‘lgan 
tillardir.  Bunday  tillarga  adabiy  shakliga  ega  bo‘lgan  barcha  tillar 
kiradi.  Adabiy  til  tarixiy  taraqqiyot  jarayonida  takomillashib, 
o‘zgarib boradi.  
 Qadimiy 
tillar 
tillarning 
dastlabki 
taraqqiyoti 
davrida 
shakllangan,  takomiliga  yetgan,  eng  qadimiy  madaniy-ma’naviy 
yodgorliklar  yaratilgan  tillardir.  Bu  tillar  keyingi  davrlarda 

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
26 
26
 
shakllangan bir qator tillar uchun asos bo‘lib xizmat qilgan. Qadimiy 
tillar kishilik jamiyatining umumiy taraqqiyoti uchun katta ahamiyat 
kasb etgan. Ma’lum davrda aloqa-munosabat vositasi sifatida mavjud 
bo‘lib,  keyingi  davrlarda  iste’moldan  chiqa  borgan.  Natijada  o‘lik 
tilga aylangan. Lotin tili qadimiy tilning yaqqol namunasidir.  
 Mahalliy tillar kam sonli aholiga xizmat qiladigan tillardir. 
Mahalliy tillar o‘z yozuviga ega emas. Bunday tillar faqat og‘zaki 
shaklda mavjud bo‘lib, aholining kundalik aloqa-munosabat ehtiyoji 
uchun xizmat qiladi.  
Kreol  tillar  Yevropa  mustamlakachilarining  afrikaliklar,  Sharq 
mamlakatlari xalqlari va Amerika hindulari bilan muloqoti natijasida 
mahalliy  aholi  tillariga  Yevropa  tillari  (fransuz,  ingliz,  portugal) 
xususiyatlarining  singishidan  hosil  bo‘lgan  tillardir.  Masalan, 
Amerikadagi  Gaiti  oroli  mahalliy  aholisi  tilining  fransuz  tili  bilan 
aralashuvi  natijasida  giti-kreol,  Lotin  Amerikasidagi  mahalliy  aholi 
tili  bilan  ispan  tilining  aralashuvidan  ispan-nauatal  kreol  tili  hosil 
bo‘lgan.  Kreol  tillarning  har  biri  o‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega. 
Ularda  birdan  ortiq  tilning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  yaxlit  holda 
namoyon bo‘ladi.  
Pijin  tillar  ham  Yevropa  tillari  bilan  mahalliy  tillarning 
aralashuvidan  yuzaga  keladi.  Lekin  pijin  tillarida  so‘zlashadigan 
jamiyat  yo‘q  (kreol  til  jamiyat  uchun  aloqa-munosabat  vositasi 
sifatida  xizmat  qiladi).  Pijin  tillardan  port  shaharlarida  ikkinchi  til 
sifatida foydalaniladi.  
Sun’iy tillar maxsus yaratilgan xalqaro tillardir. Polyak olimi L. 
Zamengof tomonidan yaratilgan esperanto tili sun’iy til hisoblanadi. 
Bu  tilning  lug‘aviy  asosi  Yevropa  tillaridan  olingan,  grammatikasi 
agglyutinativ  xarakterda,  grafikasi  lotin  yozuvi  asosida.  Bu  tilda 
mashhur  asarlar  tarjima  qilingan.  Radio  eshittirishlar  ham  tashkil 
qilingan. Bu tilning keyingi taqdiri muayyan davr bilan bog‘liq.  
Sotsiolingvistika  til  va  jamiyat  munosabatlarini  tahlil  qilar  ekan, 
umumiy va xususiy qonuniyatlarga tayanadi.  

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
27 
27
 
 XIX  asrning  o‘rtalarida  tabiiy  fanlarning  rivojlanishi,  Charlz 
Darvin  ta’limotining  vujudga  kelishi  bilan  tilni  tirik  organizm  deb 
tushunish kuchayadi.  
 Chunonchi, nemis tilshunoslari M. Myuller va A. Shleyxerlar shu 
nazariya  tarafdori  edilar.  To‘g‘ri,  fiziologik  jihatdan  til  umurtqali 
hayvonlarning,  shu  jumladan,  kishilarning  og‘iz  bo‘shlig‘ida 
joylashgan  harakatchan  bir  qismi.  Lekin  hayvonlar  tili  faqat  ovqat 
yeyish,  uning  ta’mini  aniqlash  kabi  ishlar  uchun  xizmat  qiladi. 
Kishilar tili esa hayvonlarga xos xususiyatlardan tashqari, nihoyatda 
muhim  vazifalarni,  ya’ni  kishilik  jamiyatining  aloqa  vositasi—
kommunikativ ijtimoiy vazifani bajaradi.  
Shuni 
uqtirib 
o‘tish  kerakki,  insonning  tabiiy-biologik 
xususiyatlari  kishilik  jamiyatidan  tashqari,  jamiyatga  bog‘liq 
bo‘lmagan  holda,  masalan,  yangi  tug‘ilgan  go‘dak  hayotining 
takomili (nafas olishi, korishi, ovqat yeyishi, asta-sekin yurib ketishi 
va  hokazolar)  tabiat  qonunlariga  muvofiq  holda  taraqqiy  etaveradi, 
o‘saveradi.  Ammo  til  bunday  tabiiy  hodisa  emas.  So‘zlashish, 
fikrlash  uchun  kishilik  jamiyatining  bo‘lishi  shart.  Demak,  aytilgan 
fikrlardan  shunday  xulosa  chiqarish  mumkin:  birinchidan,  til  tabiiy 
biologik  hodisa  emas;  ikkinchidan,  tilning  mavjud  bo‘lishi  va  uning 
taraqqiy  qilishi  tabiat  qonunlariga  bog‘liq  emas;  uchinchidan,  til 
kishilarning  tabiiy  belgilariga  (oq-qoraligi  va  boshqa  irqiy 
belgilariga)  bog‘liq  emas;  to‘rtinchidan,  faqat  jamiyat  bo‘lib 
uyushgan insonlargina aloqa vositasi bo‘lgan tilga ega. Binobarin, til 
tabiiy-biologik  hodisa  bo‘lmay,  kishilik  jamiyatining  eng  muhim 
aloqa vositasi sifatida jamiyatga xizmat qiladigan, subyektga bog‘liq 
bo‘lmagan ijtimoiy hodisadir.  
Dastlabki  davrlarda,  jamiyatning  qarama-qarshi  guruhlarga 
bo‘linishiga  qaramay,  til  birgina  guruh  ehtiyojini  qondirish  uchun 
xizmat  qilmadi,  u  jamiyat  a’zolarining  hammasiga  bab-  baravar 
xizmat  qildi.  Ishlab  chiqarish  jarayoni  jamiyatdagi  turli  guruh 
odamlari  bir-biri  bilan  aloqada  bo‘ladilar,  til  esa  ishlab  chiqarishni 

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
28 
28
 
uyushtirishda  jamiyatning  hamma  sohalari  rivojlanishida  muhim 
aloqa vositasi bo‘lib xizmat qiladi.  
Til  kishilik  jamiyatining  asrlar  davomidagi  butun  tarixiy 
jarayonida ma’lum bir guruh tomonidan emas, balki butun jamiyat va 
jamiyatning  a’zolari  tomonidan  shakllantirilgan  ijtimoiy  hodisadir. 
Shu  bilan  birga,  til  biror  davrning,  biror  ijtimoiy-iqtisodiy 
jamiyatning mahsuli bo‘lmay, balki butun jamiyat tarixi jarayonidagi 
bir  qancha  davrlarning  mahsuli  bo‘lib,  jamiyatdagi  turli  tabaqa 
vakillari uchun bab-baravar xizmat qiladi. 
Faqat bir sinfga yoki bir guruhga xizmat qiluvchi til bo‘lmagan va 
bo‘lishi ham mumkin emas. 
Shunday  qilib,  til  guruh  va  tabaqalardan  qat’i  nazar,  butun 
jamiyatga xizmat qiladi.  
 Til  fikr  ifodalashning  muhim  vositasidir.  Tafakkur  bilan  tilning 
munosabati murakkab jarayondir. Til fikr ifodasi sifatida mavjud, o‘z 
navbatida  fikr  til  asosida  yuzaga  keladigan  murakkab  jarayon.  Til 
ham  tafakkur  ham  mehnat  jarayonida  kishilik  jamiyatida 
shakllangan.  
 Til  birliklari  –  fonema,  morfema,  so‘z,  gap  bir  butun  holda, 
mantiqiy  tushunchalar  (his-tuyg‘u,  idrok,  tafakkur)  bilan  uzviy 
bog‘liqdir. 
 Til alohida tizim sifatida quidagi vazifalarni bajaradi : 
 1  .  Aloqa  –  munosabat  vazifasi.  Tilning  mazkur  vazifasi 
jamiyatda aloqa – munosabat vositasi sifatida xizmat qilishdan iborat. 
Bu tilning asosiy ijtimoiy vazifasi hisoblanadi. Til belgilari uni aloqa 
-  munosabatning  boshqa  vositalaridan  farqlash,  tilni  ijtimoiy  hodisa 
sifatida  talqin  etish  imkonini  beradi  .  Til  aloqa  –  munosabatning 
muhim  vositasi  sifatida  jamiyat  bilan,  uning  madaniyati,  turmush 
tarzi va mehnat faoliyatidagi har bir jarayon bilan muntazam bog‘liq. 
Kishilar o‘z fikrlarini, sezgi va ruhiy kechinmalarini ifoda qilib, bir – 
birlariga ta’sir ko‘rsatadilar. 
 2.  Tilning  hissiy  ta’sir  vazifasi.  Tilning  muayyan  ma’lumotni 

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
29 
29
 
ifoda  etib,  tinglovchiga  ta’sir  ko‘rsatishi  uning  hissiy  -  ta’siriy 
vazifasi  hisoblanadi  .  Xabar,  sezgi  va  hayajon,  xohish  ifoda  qilish 
hissiy ta’sir vazifasining asosini tashkil etadi. Bunda turli tasviriy til 
vositalaridan,  jumladan,  modal  so‘zlar,  javob  talab  qilmaydigan 
so‘roq, tartibni o‘zgartirish kabilardan foydalaniladi. 
 3. Tilning to‘plash vazifasi. Til aloqa – munosabat vositasi, hissiy 
ta’sir  ifodasi  bo‘lib  qolmay  ,  to‘plash  vazifasini  bajaruvchi  muhim 
manba  hamdir  .  Til  millatlararo  aloqa  -  munosabat  vositasi, 
to‘plangan  bilim  va  tajribalarni  avloddan  avlodga  yetkazish  vositasi 
hisoblanadi.  Tilning  ushbu  vazifasi  bilish  jarayonidagi  asosiy 
vositalardan  hisoblanadi  .  Bevosita  aloqa  -  munosabat  davomida 
tilning  nomlash  va  fikr  ifodalash  vazifalari  namoyon  bo‘ladi. 
Mustaqil  so‘zlar,  qo‘shma  nomlar  ,  iboralar  ,atama  nomlovchi 
birliklar  hisoblansa,  turli  gap  ko‘rinishlari  fikr  fodalovchi  birlik 
hisoblanadi. 
 Tilning  kishilik  jamiyatidagi  o‘rnini  ,  madaniy  –  ma’naviy  soha 
taraqqiyotidagi  ahamiyatini  belgilash  tilning  asosiy  vazifalarini 
to‘g‘ri ta’riflashga asoslanadi . 
 Bevosita  aloqa  –  munosabat  davomida  tilning  nomlash  va  fikr 
ifodalash vazifalari namoyon bo‘ladi.  
 
5-§. TIL –RAMZLAR TIZIMI 
 
 Har  qanday  til  fonetik  tuzilish  ,  grammatik  qurilish  va  lug‘at 
tarkibidan  tashkil  topadi.  Tilning  ushbu  tarkibiy  qismlari  muayyan 
qonuniyatlar asosida o‘zaro bog‘lanib , butun bir tilni hosil qiladi, til 
mazkur  birikmalar  negizida  uzviy  bog‘langan  tizimni  tashkil  etadi. 
Tilning rivojlanishi, ichki qurilishi, tilning murakkab tizim ekanligi I 
. A . Boduen de Kurtene , H . B . Krushevskiy , F . F . Fortunatov, V. 
A.  Bogoroditskiy  ,  A  .A  .  Potebnya  ,  A.A.  Shaxmatov  ,  S  .P. 
Obnorskiy , V .V . Vinogradov ,A . M . Peshkovskiy , L. V. Sherba 
kabi tilshunoslarning asarlarida yoritilgan . Ichki qurilishi jihatidan til 

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
30 
30
 
ma’lum  miqdordagi  o‘zaro  chambarchas  bog‘liq  bo‘lgan  til 
birliklarining  yig‘indisi  va  ana  shu  birliklardan  foydalanish 
qoidalaridan tashkil topgan murakkab tizimdir .  
 Til  inson  hayotida  muhim  rol  o‘ynaydigan  hodisadir.  Kishining 
butun hayoti til bilan bog‘langan bo‘lib, til yordamida kishilar o‘zaro 
fikr almashish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu bilan birga, inson tili 
nihoyat  darajada  murakkab,  bir-biriga  qarama-qarshi  bo‘lgan 
sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgan hodisadir. Til kishilik jamiyatida 
eng  muhim  aloqa  quroli  bo‘lib,  insoniyatning  uzoq  davom  etgan 
tarixiy  taraqqiyoti  jaroyinida  yaratilgan  barcha  madaniy  va  ilmiy 
boyliklarni  saqlaydigan  va  avloddan-avlodga  yetkazib  beradigan 
asosiy  vosita  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Tilning  tabiati,  mohiyati,  kishilik 
jamiyatida  bajaradigan  vazifasi  kabi  muhim  masalalar  ilmiy 
o‘rganishni talab qiladi. 
Tilshunoslik  fanining  tarixida  tilning  tabiati,  ijtimoiy  mohiyati 
kabi eng muhim masalalarni o‘rganishda turli nazariyalar va oqimlar 
mavjud  bo‘lgan.  A.Shleyxer  tilning  tabiati,  tilning  biologik  tabiati 
to‘g‘risida,  G.Paul  til  faqat  individga  xos  hodisa  ekanligi  haqida, 
Vundt  xalq  psixologiyasi  bilan  til  o‘rtasidagi  munosat  to‘g‘risida 
ilmiy ishlar olib borishgan va bir qancha asarlar yozishgan. 
Tilning belgilari uni aloqaning boshqa vositalaridan farqlash, tilni 
ijtimoiy  hodisa  sifatida  xarakterlash  imkonini  beradi.  Umuman,  til 
kishilik  aloqa-munosabatining  eng  muhim  vositasi  sifatida  jamiyat 
bilan uning madaniyati, turmush va mehnat faoliyatida tildan keng va 
har  tomonlama  foydalanib  kelayotgan  barcha  a’zolari  bilan  uzviy 
aloqada  bo‘lib  kelmoqda.  Tilning  jamiyatdagi  bu  vazifasini  uning 
jamiyat,  kishi  ongi  va  fikrlash  qobiliyati  bilan  aloqasini  aniqlamay 
turib, til sistemasi, uning birliklari va kategoriyalarini chuqur anglab 
bo‘lmaydi. Kishilar o‘zaro aloqada o‘z fikrlarini, istaklarini, sezgi va 
ruhiy  kechinmalarini  ifoda  qilib,  bir-birlariga  ta’sir  qiladilar,  bir-
birlarini  tushunadilar.  Tilning  jamiyatda  aloqa  quroli  vazifasini 
bajarishi  uning  kommunikativ  funksiyasidir.  Bundan  tashqari  til 

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
31 
31
 
ekspressiv va akkumulyativ funksiya bajaradi. 
Til  boshqa  kishilar  bilan  muomala  qilish  ehtiyoji  tufayli  paydo 
bo‘lgan. Bu ehtiyojning kishilar jamiyat sohalari va inson faoliyatida 
yuz  beradigan  o‘zgarishlar  bilan  bog‘liq  bo‘lishi  tilda,  birinchi 
navbatda,  tilning  lug‘at  qismida  o‘z  aksini  topadi.  Demak,  til  tabiiy 
va biologik hodisa emas, tilning paydo bo‘lishi va rivojlanishi tabiat 
qonunlariga bo‘ysunmaydi. 
Tilning  ijtimoiy  tabiati  uning  ayrim  shaxsda  emas,  balki 
jamiyatda  mavjudligini  taqozo  etadi.  Til  jamiyat  tomonidan 
yaratilgan  bo‘lib,  uning  taqdiri  ham  jamiyat  taqdiri  bilan 
chambarchas bog‘liq. 
Til  ijimoiy  hodisadir. Ijtimoiy  hodisa  sifatida  tabiiy  hodisalardan 
ajralib  turadi.  Masalan,  kishilarning  tabiiy-biologik  va  fiziologik 
xususiyatlari(ovqat yeyishi, nafas olishi, rivojlanisi va hokazo) tabiat 
qonunlariga  muvofiq,  jamiyatga  bog‘liq  bo‘lmagan  holda  rivojlanib 
boradi. Ammo tilda so‘zlashish va fikrlashish uchun kishilik jamiyati 
bo‘lishi  shart.  Shuning  uchun  ham  til  tabiiy  hodisalardan  farqli 
o‘laroq,  kishilik  jamiyati  tomonidan  yaratilgan  va  unga  xizmat 
qiladigan ijtimoiy hodisadir. 
Ko‘rinadiki, til o‘z tabiatiga ko‘ra ijtimoiy hodisadir. 
Tilshunoslik  fanining  asosiy  muammolaridan  biri  tilning  ichki 
qurilishini  o‘rganishdir.  Har  qanday  til  fonetik  tuzilishi,  grammatik 
qurilish  va  lug‘at  tarkibidan  tashkil  topadi.  Tilning  ushbu  tarkibiy 
qismlari  muayyan  qonuniyatlar  asosida  o‘zaro  bog‘lanib,  butun  tilni 
hosil qiladi, til mazkur birikmalar negizida uzviy bog‘langan tizimni 
tashkil  etadi.  Ichki  qurilishi  jihatidan  til  ma’lum  miqdordagi  o‘zaro 
chambarchas  bog‘liq  bo‘lgan  til  birliklarining  yig‘indisi  va  ana  shu 
birliklardan  foydalanish  qoidalaridan  tashkil  topgan  murakkab 
tizimdir.  Til  tizimini  tashkil  etuvchi  birliklarning  o‘zaro  munosabati 
va  bog‘lanish  qonuniyatlari  murakkab  hamda ko‘p  qirralidir. Garchi 
til yaxlit tizim bo‘lsa-da, bu tizim  o‘ziga xos jihatlarga ega bo‘lgan, 
til  tizimining  tarkibiy  qismlari  hisoblangan  sathlar  birligan  iborat. 

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
32 
32
 
Har bir sathning o‘z birliklari va tushunchalari bo‘lib, ular bir-biridan 
farqlanib  turadi.  Masalan,  fonetik-fonologik  sath  lug‘at  sathidan, 
lug‘at  sathi  grammatik  sathdan  farqlanadi.  Ammo,  ushbu  sathlar 
o‘zaro  bog‘liq  ravishda  butun  til  tizimini  tashkil  etadi.  Til  tizimini 
tashkil etgan asosiy sathlar quyidagilar: 
1.
 
Fonetik-fonologik sath. 
2.
 
Lug‘at sathi. 
3.
 
Grammatik sath. 
Fonetik-fonologik sath. 
Tilning  bu  sathi  til  tizimidagi  nutq  tovushlarini  o‘rganadi.  Fikr 
almashish  uchun  foydalaniladigan  so‘zlar  va  gaplar,  albatta,  tovush 
lar  tizimida  o‘z  ifodasini  topadi.  Tilning  tovush  tizimini  turli 
tomondan o‘rganish mumkin, chunki nutq tovushlari o‘z tabiatiga va 
til tizimida bajaradigan funksiyasiga ko‘ra murakkab hodisadir. Inson 
nutqining  tovushlari  fizik  xususiyatlariga  ko‘ra  tabiatda  paydo 
bo‘ladigan  tovushlarning  bir  turidir.  Shuning  uchun  tovushlar 
tizimini  o‘rganishda  akustik  nuqtayi  nazardan  ham  yondashiladi. 
Ammo,  inson  foydolanadigan  tovushlar,  tabiatdagi  boshqa 
tovushlardan  farqli  o‘laroq,  kishining  nerv  sistemasi  tomonidan 
boshqarilib  turadigan  nutq  organlari  mahsulidir.  Shuning  uchun, 
tovushlar  fiziologik  nuqtayi  nazardan  ham  o‘rganiladi.  Nihoyat, 
tovushlarni  tildagi  bajaradigan  funksiyasi  nuqtayi  nazaridan  ham 
o‘rganish  mumkin,  chunki  tovushlar  tilda  o‘z  holicha  mavjud 
bo‘lmaydi.  Ular  so‘zlarni  yasashda  va  fikr  almashish  vositasini 
ta’minlab  berishda  muhim  rol  o‘ynaydi.  Tovushlarning  fizik  va 
biologik  xususiyatlarini  fonetika  fani  o‘rganadi.  Tovushlarning  til 
tizimida  bajaradigan  funksiyalarini  esa  fonologiya  o‘rganadi. 
Fonetikaning  bir  necha  ko‘rinishlari  bor:  nazariy  fonetika,  amaliy 
fonetika, segmental, supergmental fonetika va fonologiya. 
Fonetikaning  to‘rtinchi  asosiy  sohasi  hisoblanmish  fonologiya 
alohida fan sifatida qaraladi. 
Fonetika  tilning  boshqa  qismlari  va  sathlari  bo‘lgan  morfologiya 

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
33 
33
 
va sintaksis, leksika va uslubiyat bilan uzviy bog‘liqdir. Nutq fonetik 
jihatdan  fraza,  takt,  bo‘g‘in  va  nutq  tovushlariga  ajraladi.  Fraza 
nutqning  eng  katta  fonetik  birligi  bo‘lib,  ikki  tomondan  pauza  bilan 
chegaralanib,  o‘ziga  xos  ohangga  ega  bo‘ladi.  Frazalar  taktdan 
tashkil  topgan  bo‘ladi.  Frazaning  ikki  kichik  pauza  orasiga 
joylashgan  va  yagona  urg‘u  bilan  talaffuz  qilinadigan  bir  yoki  bir 
nechta  bo‘g‘inning  yig‘indisiga  takt  deyiladi.  Frazada  nechta  urg‘u 
bo‘lsa shuncha takt bo‘ladi. 
Takt  bo‘g‘inlardan  tashkil  topadi.  Bo‘g‘in  bir  yoki  bir  nechta 
tovushdan  tahkil  topib,  bir  zarb  bilan  talaffuz  qilinadigan  fonetik 
birlikdir.  Bo‘g‘in  ta’rifiga  aloqador  bir  qancha  nazariya  mavjud. 
Shulardan  ikkitasi:  fonologik  bo‘g‘in  nazariyasi  va  fonetik  bo‘g‘in 
nazariyasi  keng  tarqalgan.  Tovushlar  fonetika  birligi  sifatida 
o‘rganilganda  “nutq  tovushlari”  yoki  “fonlar”  deb  yuritiladi.  “Fon” 
hozirgi  tilshunoslikda  keng  tarqalgan  atama  bo‘lib,  nutqning  eng 
kichik, ma’no anglatmaydigan birligidir. 
Nutq tovushlarining o‘rganilishidagi aspektlardan biri fonologiya 
deb  yuritiladi.  Nutq  tovushlarining  vazifaviy  qiymatini  fonologiya 
o‘rganadi.  Fonologiyaning  o‘rganish  manbai  fonemadir.  Fonema 
so‘z,  so‘z  shakllari  va  morfemalarni  tashkil  etuvchi,  ma’no  farqlash 
uchun 
xizmat 
qiluvchi 
eng 
kichik, 
boshqa 
bo‘laklarga 
bo‘linmaydigan  til  birligidir.  Masalan,  tup-tub;  quy-qo‘y;  sut-sud 
so‘zlari fonemalar yordamida farqlanadi. Tarkibidagi birgina fonema 
bilan  farq  qiluvchi  so‘zlar  kvaziomonimlar  deb  yuritiladi.  Tildagi 
barcha  fonemalar  bir-biriga  nisbatan  ma’lum  ko‘lamda  bo‘ladi. 
Fonemalarning  bog‘lanishi,  o‘zaro  munosabati  fonologik  tizimni 
tashkil etadi. 
Lug‘at sathi 
Tilning lug‘at sathi tilda mavjud bo‘lgan so‘zlarning yig‘indisidan 
iborat.  Lug‘at  sathi  tilning  fonetik-fonologik  va  grammatik 
sathlaridan  har  doim  o‘zgarib  va  rivojlanib  turishi  bilan  ajralib, 
farqlanib  turadi.  Fan,  texnika,  madaniyatning  rivojlanish  jarayoni 

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
34 
34
 
lug‘at sathining doimiy o‘zgarib turishini taqozo etadi. Shunga ko‘ra, 
tilning lug‘at sathi paydo bo‘lishi va qo‘llanilishi doirasi jihatdan bir-
biridan  farqlanadigan  bir  necha  qatlamlardan  tashkil  topadi.  Lug‘at 
sathining asosiy birligi hisoblangan so‘z yordamida kishilar predmet 
va  hodisalarni  ifodalaydilar;  gapda  esa  so‘zlar  o‘zaro  birikib  fikr 
ifodalash  imkoniyatini  yaratib  beradi.  Lug‘at  sathini  leksikologiya 
o‘rganadi.  So‘zning  ta’rifi,  so‘z  va  predmet,  so‘z  va  tushuncha, 
lug‘atning  o‘zgarishi,  so‘zlarning  bir-biri  bilan  munosabati, 
lug‘atning  qatlamlari  kabi  muammolar  leksikologiya  o‘rganadigan 
asosiy  masalalar  hisoblanadi.  So‘zlarning  boshlang‘ich  ma’nosi  va 
shaklida  bo‘lgan  o‘zgarishlarni  etimologiya,  lug‘at  va  uning 
tuzilishini  leksikografiya,  so‘zning  ma’nosi  va  uning  taraqqiyotini 
semasiologiya  o‘rganadi.  Frazeologizmlar  leksikologiya  bilan 
bog‘liq holda o‘rganiladi. 
Tilning  lug‘at  tarkibi  bir  nechta  nuqtayi  nazardan  o‘rganilishi 
mumkin. Tilning lug‘at qatlamini tarixiylik nuqtayi nazaridan o‘z va 
o‘zlashgan  so‘zlarga  ajratish  mumkin.  Har  bir  tilda  o‘z  qatlam 
so‘zlari bilan bir qatorda o‘zlashgan qatlam so‘zlari ham uchraydiki, 
bu  tilning  mavqeyi,  ijtimoiy-tarixiy  jarayon,  xalqlar  va  tillar 
o‘rtasidagi  turli  munosabatlar  ta’siri  bilan  izohlanadi.  Lug‘at 
qatlamining  ma’lum  qismi  sheva  so‘zlaridan  iborat.  Sheva  so‘zlari 
asosiy  aloqa-munosabat  vositasi  sifatida  xizmat  qiladi.  Sheva 
so‘zlarining adabiy til lug‘atini boyitishda alohida o‘rni bor. Tilning 
lug‘at tarkibi iste’mol darajasi nuqtayi nazaridan ham turlichadir. Bu 
jihatdan  faol  va  kam  ishlatiladigan  so‘zlar  farqlanadi.  Bu  borada 
quyiroqda,  “Tilshunoslik  va  uning  bo‘limlari”  da  (o‘zbek  tili 
misolida) batafsil to‘xtalamiz. 
Tilning  lug‘at  boyligini  oshiruvchi  asosiy  manba  so‘z  yasalishi, 
shevalardan  so‘z  olish,  so‘zning  ma’no  taraqqiyotidagi  o‘zgarishlar 
va ma’no ko‘chirishlar hisoblanadi. 
 
Grammatik sath 

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
35 
35
 
 
Har  bir  tilning  grammatik  sathi  so‘zlarning  grammatik  formasi, 
so‘z  birikmalari  va  gaplardan  tashkil  topadi.  Tilning  boshqa  sathlari 
kabi  grammatikaning  ham  o‘z  birliklari  bor.  Eng  kichik  grammatik 
birlik  morfema  bo‘lib,  morfemalardan  so‘zlar  yasaladi,  so‘zlar  esa 
o‘z navbatida so‘z birikmalari va gaplar qurilishida qatnashadi. Gap 
grammatikaning  yirik  va  mustaqil  birligidir.  Gapdan  katta  birliklar 
ham mavjud: murakkab sintakik (birlik) butunlik, abzas va matn. 
 Til grammatik strukturasining o‘ziga xos xususiyatlari bor. 
Birinchidan,  tilning  grammatik  qurilishi:  so‘zning  strukturasi  , 
tuslanish  va  turlanish  qoidalari,  so‘z  birikmalari  va  grammatikaning 
turlari tarixiy taraqqiyotining mahsuli sifatida juda sekin o‘zgaradi. 
Ikkinchidan,  grammatika  umumlashtirish  xususiyatiga  egadir. 
Masalan,  arava,  maktab,  tosh,  bola  kabi  so‘zlarning  o‘z  leksik 
ma’nosi  bor,  ammo,  grammatik  nuqtayi  nazardan  bu  so‘zlar 
predmetlik  tushunchasini  ifoda  qilib,  ot  turkumini  tashkil  qiladi.  Bu 
so‘zlarni  ularning  leksik  ma’nosi  emas,  grammatik  ma’nosi 
umumlashtiradi.  Tilning  grammatik  strukturasini  morfologiya  va 
sintaksis  o‘rganadi.  Morfologiya  so‘zning  turkumlari  va  ularning 
grammatik  formalarini  tekshiradi.  Sintaksis  esa  nutqning  grammatik 
strukturasini  o‘rganadi.  Bunda  gap  asosiy  birlikdir.  Gapdan  katta 
birliklar ham sintaksisda o‘rganiladi.  
Til  tizimi  til  birliklari  -fonema,  morfema,  so‘z,  gap  va  til 
sathlarining  bir  butunligidan  iborat.  Yuqoridagilardan  ko‘rinadiki, 
aloqa-munosat  vositasi  bo‘lgan  tilning  fonetik,  leksik,  grammatik 
jihatlari  muayyan  ichki  qonuniyat  asosida  o‘zaro  mutanosiblikni 
tashkil etuvchi tizimdir. Tizimni tashkil qiluvchi mutanosiblik o‘ziga 
xos  bo‘lgan  alohida  qoidalarda  namoyon  bo‘ladi.  Muayyan  tildagi 
gaplar so‘zlardan, so‘zlar bo‘g‘inlarning birikuvidan, bo‘g‘inlar nutq 
tovushlaridan  hosil  bo‘ladi.  Jumlani,  gapni  tashkil  etuvchi  so‘zlar 
o‘zaro til qonuniyatlari asosida birikadi. Istalgan har qanday so‘zlar 
yig‘indisi  gap  bo‘la  olmaydi.  Tartibsiz  suratda  yig‘ilgan  so‘zlar 

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
36 
36
 
mazmun ifodalash uchun xizmat qilmaydi. So‘zlarning ketma-ketligi 
ma’lum tartib va umumiy qoidaga muvofiq bo‘lishi talab etiladi. Shu 
holatning o‘ziyoq tilning tizim ekanligini ko‘rsatadi. Ma’lum bir tilga 
xos  tovushlar  shu  tilning  fonetik  tizimini,  so‘zlar  leksik  tizimini 
tashkil  etadi.  Bir  tildan  ikkinchi  tilga  o‘zlashgan  so‘z  shu  tilning 
fonetik  tizimiga-talaffuz  me’yorlariga  bo‘ysunadi.  Masalan:  o‘zbek 
tiliga rus tilidan kirgan ayrim so‘zlar o‘zbek tili talaffuz me’yorlariga 
moslashadi: чайник-choynak, поднос-patnis. Aksincha o‘zbek tilidan 
rus  tiliga  o‘zlashgan  so‘zlar  rus  tilining  talaffuz  me’yorlariga 
bo‘ysungan: qorovul-караул, karvon-караван, bozor-базар. 
Umuman, tilda tovushlar, lug‘at tarkibi, grammatik tartib birikib, 
tizim sifatida bir butunlikni tashkil etadi. Til tizimini tashkil etuvchi 
sathlar o‘zaro mutanosib holda bir-birini taqozo qiladi. Ular orasidagi 
bog‘liqlik tilning umumiy qoyidalari va qonuniyatlariga asoslangan.