Tiykarg’i bo’lim Inflyaciya ha’m onin’ a’himiyeti

Inflyaciyanin’ ishki sebepleri

1. 
   Ekonomikanin’ monopolizaciyasi. Bul inflyaciyanin’ tiykarg’i sebebi.
   
2. 
   Ekonomikanin’ a’skeriy bag’darg’anlig’i u’sh jaqlama joli menen inflyaciyag’a alip keledi.
   
3. 
   Ekonomika strukturasinin’ deformaciyasi (buziliwi).
   
4. 
   Ma’mleket qa’rejetlerinin’ ko’p boliwi.
   
5. 
   Orayliq banktin’ atqariwshi hu’kimetke qatti g’a’rezli boliwi (na’tiyjede pul-kredit siyasatinin’ effektivsizligi).
   
6. 
   Ba’ntlik da’rejesin jasalma tu’rde ko’teriw.
   
7. 
   Is haqinin’ miynet o’nimdarlig’ina qarag’anda joqari pa’t penen o’siwi.
   

Inflyaciyani ta’rtipke saliwda teoriyaliq ko’z-qaraslar

1. 
   Monetaristlerdin’ konsepciyasi
   
2. 
   Keynsshilerdin’ konsepciyasi
   

Monetaristler usili
Monetarizm inflyatsiyani tiykarınan pul faktorları, yaǵnıy mámlekettiń finanslıq siyasatı sebep boladı dep esaplaydı. Milton Fridman "Inflyatsiya mudamı hám barliq jerde pul hádiysesi" dep aytıp ótken.
Monetaristler ekonomikalıq ósiw ekzogen tárizde belgileniwi hám pul massasınıń ósiw pátlerine baylanıslı emesligi hám pul mámilesi tezligi salıstırǵanda turaqlı ekenliginen kelip shıǵadı, sol sebepli ayırbaslaw teńlemesi berilgen.
MV=PQ,
M- nominal pul massasi, V- pul aylanisi tezligi, P- baxalar da’rejesi, Q- shig’arilim ko’lemi, Inflyaciya pul massasi o’siwine ten’ dep alsaq boladi.
Inflyatsiyag’a qarsı monetar usıllar menen gúresiw ushın ádette "qimbat pul siyasatı" usınıs etiledi. Tiykarǵı wazıypa - aylanbadaǵı pul muǵdarın kemeytiw yamasa pul mámilesi tezligin ásteletiw. Bul tómendegilerge alıp keliwi múmkin:

• 
  salıq ju’ginin’ asıwı;
  
• 
  mıynet haqın kemeytiw yamasa muzlatıw;
  
• 
  byudjet qárejetlerin kemeytiw;
  
• 
  kreditlewdin’ qısqarıwı. [5]
  

Keynsshiler konsepciyasi
Keynsshilik — ekonomika teoriyasındaǵı jetekshi jónelislerden biri, jámiyet turmısında bir qatar makroekonomikalıq hádiyselerdiń óz-ara tásir kórsetiwin analiz qılıw tiykarında bazar xojalıǵı iskerligi mexanizmlerin túsindirme beredi hám mámlekettiń ekonomikaǵa aktiv aralasıwı ámeliyatın tiykarlap beredi. 20 -ásirdiń 30-jillarinda payda boldı. Tiykarlawshisi ingliz ekonomisti John Maynard Keynes. Keynsshiliktin’ tiykarǵı principlerı onıń „Bántlik, procent hám puldin’ ulıwma teoriyası“ (1936 ) shıǵarmasında aytılǵan. [5]
20 -ásirdiń baslarına kelip ekonomikanıń biyqararlıǵın saplastırıw, tereń ekonomikaliq krizislerden shıǵıw jolların izlew formasında maydanǵa keldi. Bul waqti kelip klassik siyasiy ekonomika mektepleri hám olardan keyingi ekonomistlerdiń bazardıń tolıq natiyjeliligi hám óz-ózin tártipke salıw ideyaları ámelde tolıq óz tastıyıǵın tappadi. Keynsshiliktin’ tiykarǵı ideyası — bazar ekonomikalıq munasábetleri sisteması quramali emes, usınıń sebebinen maksimal dárejede bántlikti hám ekonomikalıq ósiwdi tek mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı támiyinley aladı deydi. Keyns bazar ekonomikasındaǵı krizis hám krizislerdıń tiykarǵı sebebin jeke tutınıw buyımları hám maqsetlerdegi ónimlerge „na’tiyjeli talap“ (isbilermenlerdiń eń joqarı payda alıwın támiyinleytuǵın talap ) tıń jetkilikli kólemde bolmawinda kóredi hám ulıwma talap kólemin asırıw zárúr ekenligin kórsetedi. „Nátiyjeli talap“ 2 faktorlar toparına — tutınıw tovarları bazarı hám islep shig’ariw quralları bazarına baylanıslı. Tutınıw talabı kólemi „tutiniwg’a beyimlilik“ hám „tiykarg’i ruwxıylıq nızamı“ menen anıqlanadı. Bul nızamǵa kóre, jámiyettiń ruwxıyati sonday, ulıwma real dáramat artiwi menen ulıwma tutınıw artadı, biraq bul ósiw dáramatlar ósiwinen tómen bolǵanı sebepli ekonomikalıq ósiwge járdem beretuǵın fondlar payda boladı. [5]
Keyns óziniń „ba’ntlik teoriyası“ tiykarında ekonomikanı tártipke salıw principlerın alg’a su’rdi hám mámlekettiń kriziske qarsı ekonomikalıq siyasatı programmasın islep shıqtı. Teń salmaqlılıq jaǵdayında xalıqtıń jumıs menen támiyinleniwi, bántlik dárejesi ulıwma usınıs, tutınıwǵa beyimlilik hám investitsiya kólemine baylanıslı. Bántlik dárejesi tutınıwǵa beyimlilik artqan sharayatlarda, investitsiyalar kólemi kóbeygende de júz beredi, tutınıw tovarları hám islep shig’ariw qurallarına talaptıń artiwi usınıstıń ósiwine alıp keledi, óz gezeginde, ósip baratuǵın usınıs jáne de bántlik artiwin támiyinleydi. Miynet usınısı oǵan bolǵan talaptan asıp ketse jumıssızlıq kelip shıǵadı. Onıń pikrine qaraǵanda, jumıssızlıqtıń bolıwı bazar ekonomikalıq sistemasınıń ózinde bar. Jumıssızlıq sebepli salıstırǵanda artıqsha jumıs kúshiniń bir bólegi jumıssızlar qatarına sig’ip shiǵarıladı hám sistemada taǵı teń salmaqlılıq tiklenedi. Bunday sharayatta mámleket tutınıw hám investitsion tovarlar qarıydarı retinde ekonomikadaǵı ulıwma talapqa tásir etiwi múmkin. Fiskal yamasa kredit-pul siyasatı, ásirese, salıq sisteması arqalı ulıwma talaptı asırıw múmkin. Sonday eken, Keyns teoriyasına kóre, tolıq bolmaǵan bántlik sharayatında da ulıwma teń salmaqlılıq saqlanıwı múmkin. [5]
Keyns investitsiyaǵa úlken itibar beredi. Onıń pikrine qaraǵanda, investitsiyalar islep shig’ariw tutınıwın keńeytiw, izden shıqqan ulıwma milliy proporsiyalardi qayta tiklew quralı bolıp tabıladı. Investitsiyalar ma`nisi menen milliy dáramat ortasındaǵı muǵdarlıq baylanıslılıq multiplikator principin qollaw tiykarında anıqlanadı (qarap o’tin’ Multiplikator teoriyası). Oǵan kóre, investitsiyalardıń hár qanday ósiwi tutınıwdıń úlken salıstırma úlesi hám ósiw pátlerine qaraǵanda dáramat, bántlik hám islep shig’ariwdıń kóbirek dárejede jáne de proporsional artıwın támiyinleydi. Usınıń sebepiben investitsiyalarda sáwlelengen talap ekonomikalıq rawajlanıwdı mámleket qárejetlerin keńeytiw, sonıń menen birge, deficitli byudjetten finanslaw jolı menen tártipke salıw hám xoshametlewdiń tiykarǵı ob'yekti formasında keltiriledi. Mámleket tárepinen ekonomikalıq processlerdi tártipke salıwdıń natiyjeliligi investitsiyalar ushın qa’rejet tabıw, múmkinshiligi barınsha xalıqtı jumıs penen tolıq bánt qılıw hám procent normasın qatań belgilewge baylanıslı boladı. Procent stavkaları qanshelli tómen bolsa, investitsiyalarǵa xoshamet sonshalıq ko'beyedi, investitsion talap asadı, bántlik ósedi, jumıssızlıq azayıp baradı. Islep shig’ariw faktorları (kapital, miynet, jer) qanshelli tolıq qosılsa, ámelde ósip baratuǵın bahalar júzege keledi (puldin’ muǵdarlıq teoriyası). Resurslar tolıq paydalanilmag’an waqıtta da bahalardıń ortashalıǵı saqlanıwı múmkin. Keyns teoriyası boyınsha pul massasın 2 ret asırıw bahalardıń 2 ret asiwina alıp kelmeydi. 3—6 % jumıssızlıq norma dep qaraladı hám „toliq bántlik“ retinde aytiladi. [5]
Keyns ideyaları óz dáwirinde, Ekinshi jáhán urısı hám odan keyingi jılları úlken tásirge iye boldı, biraq bir qansha ózgerislerge dus keldi. Ásirese, urıs penen baylanıslı militaristik siyasat mámlekettiń ekonomikada aktiv qatnasın talap etti, urıstan keyingi tikleniw jıllarında da bul ideyalar ústin boldı (Germaniya, Italiya, Ispaniya ). 20 -ásirdiń 70-jillarinda sanaatı rawajlanǵan mámleketler rawajlanıwında socialliq jo’neltirilgenlik kúsheydi (mámleket múlki artıp bardı ), mámleket byudjet qarızları kóbeydi, jumıssızlıqta o'sti, inflyasiya kúshli boldı, tereń ekonomikalıq krizisler júz beriwi dawam etti, ekonomikalıq cikllerdiń tákirarlanıw dáwiri qısqardı, áne sonday sharayatta liberal (neoliberal) ideyalar ústinlikti iyelep basladı. AQSh ta reygonomika, Ullı Britaniyada tetcherizm mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwın minimallastirdi hám ekonomikalıq jaǵday jaqsılandi. Keynsshilik ideyaları neokeynsshilik wákilleri dóretpelerinde jáne de rawajlandırıldı. [5]

3. 
   Inflyaciya tu’rleri
   

Inflyatsiya dárejesi - procentlerde kórsetilgen ulıwma bahalar dárejesiniń ózgeriwi waqtı -waqtı menen hám mámleketten mámleketke ózgerip turadı. 1960 -jıllarda AQShda. bahalar jılına ortasha 2, 7% ke o'sti; 70-jıllarda.- jılına 7, 1% ke; hám 80-jıllar dawamında. olar ortasha 4, 9% ke astı. Xalıq aralıq standartlarǵa kóre, Qospa Shtatlardıń kórsetkishleri júdá ápiwayı: basqa mámleketlerde kóbinese inflyatsiya sezilerli dárejede joqarı bolǵan. 1980-jıllardıń baslarında Izrailda. bahalar jılına 100% ten artıq astı. Germaniyada 1922 jıl dekabrden 1923 jıl dekabrge shekem bahalar ayına ortasha 500% ke asqan. Bunday a’detiy bolmag’an joqarı inflyatsiya giperinflyatsiya dep ataladı. [1.232]
Kópshilik inflyatsiyani eń quramalı social mashqala dep biledi. Bunda siyasatshılar jaqınnan qatnasadı. 70-jıllarda. Prezident Jerald Ford inflyatsiyani “№.1 shi Xalıq dushpanı" hám 1980-jıllarda Prezident Ronald Reygan bunı " eń qatal salıq" dep ataǵan. Kóplegen social sorawlar sonı kórsetedi, ápiwayı xalıqta inflyatsiyani quramali bále dep biledi. [1.232]