Tiykarg’i bo’lim Inflyaciya ha’m onin’ a’himiyeti

Reje:

Kirisiw
Tiykarg’i bo’lim

1. 
   Inflyaciya ha’m onin’ a’himiyeti
   
2. 
   Inflyaciyanin’ sebepleri
   
3. 
   Inflyaciya tu’rleri
   

Juwmaqlaw
Paydalanilg’an a’debiyatlar

Kirisiw
Inflyaciya- bul jalpi tovar ha’m xizmetlerdin’ bahasinin’ ko’teriliwi ha’m ol menen baylanisli pul birliginin’ satip aliw quwatinin’ tu’sip ketiwinen ibarat.

Inflyaciya menen bir tu’rdegi tovarlar baxasi waqit o’tiwi menen asadi: bir qiyli mug’dardag’i pul esesine biraz waqit o’tkennen son’, alding’idan kemirek tovar ha’m xizmetlerdi satip aliw mu’mkin boladi. Negizi puldin’ satip aliw qa’biliyeti pa’seyedi, pul qa’dirsizlenedi. Bazar ekonomikasi sha’rayatinda puldin’ qa’dirsizleniwi baxalardin’ asiwina alip keledi. [5]
Uzaq, turaqli process sipatinda inflyaciyani baxalardin’ bir ma’rtelik asiwinan pariqlaw kerek. Inflyaciya ekonomikadag’i barliq baxalardin’ bir waqittin’ o’zinde asiwin an’latpaydi, sebebi bo’lek tovar ha’m xizmetler baxasi tu’siwi yaki bir qiyli bolip qaliwi mu’mkin. Al qarama-qarsi jag’day deflyaciya- uliwmaliq baxa da’rejesi pa’seyiwi. [5]
Nominal bahalar ádette teńgelerdegi pul metalınıń muǵdarı menen bekkem baylanıslı. Devalvatsiya yamasa "teńgelerdiń zaqımlaniwi" (teńgelerdegi qımbat bahalı metallar muǵdarınıń tómenlewi) nátiyjesinde bahalar sezilerli dárejede asıwı múmkin. Biraq pul metalınıń belgilengen muǵdarı boyınsha bahalar turaqlı bolıp qaldı. Haqıyqattan da, qárejetler quramı emes, bálki baha shkalası ózgergen.
Jáhán ekonomikası tariyxında pul islep shıǵarılǵan metallardin’ teńgelerdegi muǵdarı ózgermegen halda, olardıń ma’nisiniń tómenlewi menen baylanıslı halda bahalardıń keskin ko’teriliwiniń eki jaǵdayı belgilengen.

1. 
   Amerika ashılǵannan keyin Evropa mámleketlerine júdá kóp altın, ásirese Meksika hám Perudan gúmis ag’ip kele basladı. 16 -ásir basınan berli 50 jıl ishinde gúmis islep shıǵarıw 60 eseden artıq astı. Bul ásir aqırına kelip tovar bahalarınıń 2, 5-4 ese asıwına alıp keldi.
   
2. 
   1840 -jıllardıń aqırında Kaliforniya altın kánlerin ózlestiriw baslandı. Kóp ótpey, Avstraliyada iri altın qazip alıw baslandı. Usınıń menen birge, jáhánde altın qazip alıw 6 eseden artıq astı, bahalar 25-50% ke astı. Bunday inflyatsiya dúnya ju’zinde gúzetilgen. [5]
   

Altın hám gúmistiń úlken massalarınıń mámilege kiriwi nátiyjesinde bahalardıń asıwı menen puldin’ muǵdar teoriyasınıń payda bolıwı tikkeley baylanıslı bolıp, oǵan kóre aylanbadaǵı pul muǵdarınıń kóbeyiwi bahalardıń asıwına alıp keledi. Baha teoriyası kózqarasınan, pul massasınıń ósiwi pul materialı baxasinin’ tómenlewin sáwlelendiredi, bul tovarlardıń turaqlı ma`nisinde ekvivalent ayırbaslaw ushın kóbirek altın yamasa gúmiske bolǵan talapta ańlatpalanadı. [5]
Puldin’ ro’lin ishki bahaǵa iye bolmaǵan minnetlemeler (fiat pul) atqaratuǵın zamanagóy ekonomika ushın azǵana inflyatsiya norma esaplanadı hám ádette jılına bir neshe procent dárejesinde boladı. Inflyatsiya jıl aqırında, úy xojalıqlarınıń tovarlardı tutınıw etiwleri hám korporativ qárejetler ósiwi menen bir az kóteriliw tendenciyasına iye. [5]
Tiykarg’i bo’lim

1. 
   Inflyaciya ha’m onin’ a’himiyeti
   

1970 jılda Nyu-York Tayms gazetasi 15 sent edi, bir shańaraqqa úydiń ortasha bahası 23 000 dollar, sanaatta ortasha mıynet haqı saatina 3, 35 dollar edi. 1990 jılda The Times 40 sent, úy 96 000 dollar, saatina ortasha mıynet haqı bolsa 10, 83 dollar edi. Bahalardıń bunday ulıwma ósiwi inflyatsiya dep ataladı. [1.231]

Inflyatsiya - bul tovarlar hám xızmetler bahasınıń ulıwma dárejesiniń turaqlı ósiwi. Usınıń menen birge, birpara tovarlar sezilerli dárejede qımbatlawı múmkin, basqaları arzanlawı múmkin, basqaları bolsa ulıwma ózgermewi múmkin. [4]
Tiykarınan, tovar hám xızmetler bahası bazardaǵı talap hám usınısqa baylanıslı bolıp, ayırım bahalar mámleket tárepinen tártiplestiriledi. Mısal ushın, fermerler palız eginlerinen jaqsı ónim alsa, pomidor hám kartoshkanıń bahası túsedi. Eger mámleket bir waqittiń ózinde alkogolǵa akciz salıǵın asırsa, spirtli ishimlikler bahası keskin kóteriledi. Usınıń menen birge, bahalardıń ulıwma dárejesi azmaz ko’teriliwi múmkin. [4]
“Inflyaciya” atamasi da’slep Amerikada 1861-1865-jillardag’i Puqaralar urisi da’wirinde qollanilindi. Inflyaciyanin’ atamasi ha’rekettegi qag’az pul massasinin’ tovarlardin’ real usinisina salistirg’anda ha’dden tis ko’beyip ketiwi halatin aytip o’tken. Biraq inflyaciyanin’ bunday an’latiliwi ideal emes ha’m onin’ sebeplerin aship bermeydi. Uliwma alg’anda inflyaciya pul ha’reketi nizamlarinin’ buziliwi formasi sipatinda makroekonomikaliq ten’salmaqliliqtin’ buziliwin, talap ha’m usinistin’ tuwra kelmeytug’inlig’in an’latadi. [3]
Inflyatsiya dúnyanıń kópshilik mámleketlerinde to’mendegidey o’lshenedi:
Olar tutınıw sebetin - ápiwayı adam yamasa shańaraq úzliksiz túrde satıp alatuǵın ónimler, tovarlar hám xızmetler kompleksin aladı. Ol 500 den artıq tovarlar hám xızmetlerdi óz ishine aladı - mısalı, azıq-awqat, kiyim-keshek, kommunal xızmetler, xojalıq texnika, avtomobiller. [4]
Usınıń menen birge, kimdir hesh qashan gósh jemesligin hám mashina basqarmag’anin túsiniw kerek, hám kimdir, kerisinshe, góshsiz jasay almaydı hám hár jılı mashinanı almastıradı. Tutınıw sebeti mámlekettiń barlıq xalqınıń ortasha tutınıwın sáwlelendiredi. Bul tovarlardıń geyparaların adamlar tez-tez satıp aladı: nan, palız eginleri, gósh, benzin. Al basqalar, mısalı, mashina kemnen-kem satıp alınadı, biraq bul qárejetler birdey nan, palız eginleri hám góshke sarplanǵan qárejetlerge salıstırǵanda kútá úlken. Sonday etip, tutınıw sebetin esaplawda mashina nannan kóre kóbirek úlesti iyeleydi. Bul shártli sebettiń bahası hár ayda ózgerip turadı. Bul ózgeris inflyatsiya esaplanadı. Inflyatsiya mudamı bahalardıń asıwı esaplanadı. Inflyatsiya tómen bolsa, bahalar júdá aste asadı, lekin olar kóteriledi. Inflyatsiya tómenlep atır, desek, tutınıw sebeti ótken jıllarǵa qaraǵanda a’stenlew qımbatlasip atirg’anin ańlatadı. [4]