Тоғ жинси массивининг техноген хусусиятлари. Режа

ТОҒ ЖИНСИ МАССИВИНИНГ ТЕХНОГЕН ХУСУСИЯТЛАРИ.


Режа:
1. Ортиқча чиқиндилар кўчкиси ва уларнинг пайдо бўлиш механизми.
2. Нишабнинг деформатсияси қумли лойдан ясалган тоғ ъжинсларининг ахлатхоналарида
3. Чўкиш, эрозия ва уларнинг пайдо бўлиш сабаблари деформатсияси.
Хулоса
Фойдаланилган адабиётлар

Фойдали қазилма конларини очиқ усулда қазиб олиш асосий технологик жараёнлардан биридир. Фойдали қазилмаларни қазиб олишнинг техник-иқтисодий кўрсаткичлари умуман юкни ишончли ва ритмик сақлашга боғлиқ. Шу муносабат билан ахлатхоналарга қуйидаги талаблар қўйилади: дампинг ишларининг хавфсизлиги, минимал ажратилган майдонлар билан максимал қабўл қилиш қобилияти, ишғол қилинган ҳудудларни тезда тиклаш.

Уларни фақат технологик усуллар билан амалга ошириш мумкин эмас, масалан, энг замонавий демпинг техникаси ёрдамида, чунки ахлатхоналарнинг параметрлари (баландлик ва қиялик бурчаги) уларнинг барқарорлиги шароитларига боғлиқ, уларнинг бузилиши қияликларнинг хавфли деформатсиясига олиб келади.
Нишаб деформатсиясининг қуйидаги турлари тоғ ъжинсларининг техноген массивларига (кўмилиб кетган ахлатхоналарга) хосдир: кўчкилар, супуриш, пастликлар, тозаланган сувнинг ютилишлари ва тоғ жинслари массаси.
Ер кўчкиси барча турдаги ахлатхоналар деформатсиясининг энг кенг тарқалган тури. Пичоқ базасига нисбатан тоймасин юзанинг ҳолатига қараб ва улар супрасолеар, плантар ва плантарларга бўлинади.
Ер ости кўчкилари қоятош пойдевор устига қўйилган қумли гил жинсларининг ахлатларида учрайди. Бундай кўчкиларнинг сирпанчиқ текислиги тўлиқ ҳажмда ёки қайта қурилган тош массаси ичида ҳосил бўлади. Ушбу кўчкилар маълум бир ахлат баландлигида (табиий қиялик бурчаги билан) кўчиб ўтади, бу манба жинсларининг физик-механиқ хусусиятларига ва чиқиндиларни ҳосил қилиш усулига боғлиқ (10.1-расм).
Ушбу кўчкиларнинг шаклланиш механизми қуйидагича. Пичоқ шаклланишининг дастлабки даврида, айниқса паст баландликда (10 м гача), массив бўшашмасдан ҳолатга эга, чунки тошнинг кўп қисми, айниқса лой, ўз шаклларини сақлаб қолади. Бундай ҳолда, чиқинди жинслар уч фазали ҳолатда бўлади: тош - ҳаво - сув. Ҳаво ўзига хос жинсларнинг алоҳида клонларини бўшашиши натижасида ҳосил бўлган микропороларни тўлдиради, сув эса табиий микроорганизмларни сақланиб қолган тош бўлакларига тўлдиради.
Чўкинди массивининг бу ҳолатида ахлатхоналар 38–40 бурчаклар бурчагида турғундир.Тўпнинг баландлиги ва туриш вақтининг ошиши билан тоғ ъжинслари парчаланиши ва улар билан микрофонлар тўлдирилиши натижасида унинг массаси зичроқ бўлади. Чўкинди баландлиги янада ўсиши билан у кучаяди ва тоғ ъжинслари қисқариш натижасида ҳосил бўлган юқори кучланишлар минтақасидан сувни пастдан юқорига сиқиб, қиялик юзасидан маълум бир чуқурликда юқори намлик зонасини ҳосил қилади ва икки фазали ҳолатга ўтади (тоғ - сув). юқоридан пастгача (атмосфера ёғинларининг юқори консолидатсияланмаган ахлат зонаси орқали инфилтратсияси).
Юқори намлик зонасининг ривожланиш чуқурлиги пичоқнинг баландлигига ва асл жинснинг физик-механиқ хусусиятларига боғлиқ (намлик, сиқиш кучи)





10.1-расм. Ички ахлатнинг ер ости кўчкилари: 1 - пичоқнинг бошланғич контури; 2 - консол транспорт-ахлат кўприги; 3 - кўчкидан кейин пичоқнинг контури; 4 - ахлатни қўллаб-қувватлаш ўқи; 5 - сирпаниш текислиги.
Планар кўчкиси, чиқиндилар қатламли жинслар билан ўралган эğимли пойдевор устига қўйилганда юз беради. Бу эрда, аксарият қисми учун тоймасин текислик пойдевор юзаси ёки унинг қатламларининг контактлари бўйлаб ўтади. Ушбу турдаги кўчкининг асосий сабаблари кўмир чокининг тупроқида заиф алоқаларни кесиш, шунингдек бўш турган жойларга ахлатхоналарни жойлаштириш (фаол босим принтсипида қўшимча юк яратилади). Кўчки ҳодисаларининг фаоллашиши қатламларнинг контактларида сувнинг филтрланишига ёрдам беради (10.2-расм).
Плантар кўчкилар ҳар қандай тоғ ъжинсларининг заиф базага тушиши учун хосдир. Кўриниш табиатига ва уларнинг пайдо бўлиш сабабларига кўра, бу кўчкилар осилган томоннинг қатламланган тоғ ъжинслари кўчкисига ўхшайди.
Умуман олганда, ахлатхоналар, кўмилган ерлар ва очиқ кўллар кўчкиси қиялик деформатсиялари ривожланишининг уч босқичи билан ажралиб туради: яширин (массивдаги микромолиялар бошланишидан кўчки пайдо бўлишининг кўринадиган белгилари пайдо бўлишигача), фаол (оммавий қирилиб кетиш пайтидан бошлаб деформатсиянинг пасайишига қадар) ва парчаланиш (кўчиб кетишни тезлашувчи пасайиш тезлиги билан тўлиқ барқарорлашгунча). 10.3-расм.





10.2-расм. Ички ахлатхонанинг планар кўчкиси: 1 - пичоқнинг бошланғич контури; 2 - кўчкидан кейин ахлат контури; 3 - минерал қатлам.

Тупроқ ва плантар кўчкиларнинг фаол босқичи тоғ ъжинсларининг тез суръатда силжиш шаклига эга бўлиб, ахлатхонада ва чиқиндилар ҳудудида жойлашган одамлар ва жиҳозларга маълум хавф туғдиради. Гидравлик чиқиндиларнинг доимий призмаларидаги кўчкилар айниқса хавфлидир, чунки улар кейинчалик тозаланган сув ва тоғ ъжинслари массасининг кейинги ёрилишига олиб келиши мумкин.
Ер ости кўчкилари секинроқ ривожланиб боради ва кам хавф туғдиради, аммо улар катта миқдордаги тош массасини ўз ичига олади, бу эса катта қазиш ишларини талаб қилади.

10.3-расм. Ташқи пичоқ пичоғидаги эр ости кўчкиси: 1 - пичоқнинг бошланғич контури; 2 - кўчкидан кейин ахлат контури; 3 - тоймасин текислик; 4 - минерал қатлам.
Нишабли силжишлар чанг зарралари кўп бўлган қумли гилли тоғ ъжинслари ахлатларида кенг тарқалган бўлиб, улар сувга тўйинган тош массаларининг паст тезлик билан турли тезлик билан пастга силжиши билан тавсифланади. Чўкиш даражаси тошнинг мустаҳкамлиги ва қиялик бурчагига боғлиқ. Чўкишдаги деформатсиялар сувни ахлатхонадан пастга туширганда юз бериши мумкин (масалан, сувни дренажлаш учун ташқи қияликка филтрлашда ёки очиқ сувли қатламнинг ахлатхонаси суянадиган очиқ чуқур бўлса).
Чиқиндилар ёнбағридаги сув тошқини, очиқ қудуқларнинг ўхшаш деформатсияларидан фарқли ўлароқ, жуда катта ва ҳалокатли оқибатларга олиб келиши мумкин. Эски ахлатхоналарнинг тўсатдан чайқалиши, чангли гил ва қумлардан иборат бўлиб, улар қуйидагича юзага келади.
Тўйинмаган тўрли қумли қумлар ва гил бўшлиқларини тўлдирганда, улар юмшоқ композитсияга эга бўлиб, улар дам олиш бурчагида жойлашган (34 ÷ 36). Уларнинг сув билан аста-секин тўйинганлиги қияликнинг тагига тушадиган тушкунлик эгри чизиғининг шаклланишига олиб келади.
Ахлатхонанинг пастки қисмида шўр ювиш жойларида майда чайқалишлар мавжуд. Узоқ муддатли ёғингарчилик билан ахлатхонадаги сув сатҳи тез кўтарилади ва филтрловчи деформатсиялар тобора ўсиб борувчи қияликни қоплайди. Тўсатдан оммавий сув тошқини учун шароит тоғ ъжинсларининг ўртача намлиги ҳосилдорлик қувватига етганда, ахлатхонадаги сув сатҳи унинг баландлигининг 50% га этганида юз беради. Портлашларнинг сейсмик таъсири остида тебраниш пайтида тўкиладиган сув билан тўйинган тоғ ъмассаларини тихотропик суюлтириш ҳам ёрдам беради.
Чўкиш - бу барча ахлатхоналарда кузатиладиган деформатсия тури. У ахлатнинг массасини вертикал равишда туширишдан иборат бўлиб, ахлатхонанинг ўзи ва унинг асосидаги тошларнинг узлуксиз тоймасин сирт ҳосил қилмасдан шаклланиши натижасида ҳосил бўлади ва узоқ вақт давом этади.

Хулоса
Фойдали қазилма конларини очиқ усулда қазиб олиш асосий технологик жараёнлардан биридир. Фойдали қазилмаларни қазиб олишнинг техник-иқтисодий кўрсаткичлари умуман юкни ишончли ва ритмик сақлашга боғлиқ. Шу муносабат билан ахлатхоналарга қуйидаги талаблар қўйилади: дампинг ишларининг хавфсизлиги, минимал ажратилган майдонлар билан максимал қабўл қилиш қобилияти, ишғол қилинган ҳудудларни тезда тиклаш.

Уларни фақат технологик усуллар билан амалга ошириш мумкин эмас, масалан, энг замонавий демпинг техникаси ёрдамида, чунки ахлатхоналарнинг параметрлари (баландлик ва қиялик бурчаги) уларнинг барқарорлиги шароитларига боғлиқ, уларнинг бузилиши қияликларнинг хавфли деформатсиясига олиб келади.
Нишаб деформатсиясининг қуйидаги турлари тоғ ъжинсларининг техноген массивларига (кўмилиб кетган ахлатхоналарга) хосдир: кўчкилар, супуриш, пастликлар, тозаланган сувнинг ютилишлари ва тоғ жинслари массаси.
Ер кўчкиси барча турдаги ахлатхоналар деформатсиясининг энг кенг тарқалган тури. Пичоқ базасига нисбатан тоймасин юзанинг ҳолатига қараб ва улар супрасолеар, плантар ва плантарларга бўлинади.