Тоҳир Маликов

6.5. Mustaqil o‘zlashtirish uchun chizma materiallar 
6-bob. Xo‘jalik yurituvchi subyektning baho siyosati va 
baholarni shakllantirish asoslari, marketing 
strategiyasining moliyaviy jihatlari 
 
6.1. Baholarni shakllantirishning obyektiv asoslari 
Baho kerakli mahsulot yoki xizmatga ega bo‘lish uchun kishi be-
rishi lozim bo‘lgan resurslarning miqdoridir
Baho 
“Baho” tushunchasi ostida, odatda, eng avvalo, yagona sintetik 
kategoriyaga birlashtirilgan turli-tuman iqtisodiy holatlarning 
yig‘indisi nazarda tutiladi
Mohiyat jihatidan baho qiymatning puldagi ifodasidir
Bahoning asosi sifatida maydonga chiqadigan ijtimoiy zaruriy 
xarajatlar va qiymat murakkab jarayon natijasida vujudga keladi, 
o‘zlarida turli-tuman sharoit va ta’sirlarni sinab ko‘radi. Shunga 
mos ravishda bahoning modeli ham oddiy yoki bir xil bo‘lishi 
mumkin emas
Bahoni aniqlashda faqat tegishli ne’matni ishlab chiqarish xa-
rajatlarini inobatga olib qolmasdan, balki tovarning sifati orqali 
namoyon bo‘ladigan uning iste’mol qiymatini, uning foydalili-
gini ham hisobga olmoq lozim

---

189 
Bahoning funksiyalari 
O‘lchov
hisob-
nazorat
taqsim-
lash 
tartibga 
solish 
Ijtimoiy 
Baho y
ordamid
a barc
ha t
ovarlarni
ng
yoki to
var birligi
ning h
ajm, dona 
va og
‘irli
k birlikl
aridagi 
qiym
at
i p
ul birli
klarida o
‘l
ch
anadi
Baho mi
lliy 
boyli
kning buyumlas
hg
an va moddi
y
o
‘lc
ha
ml
arini qi
ym
at
va
mol
iy
avi
y 
o
‘lc
ha
ml
arga aylan
ti
rib,
qiym
atni
ng
sub
y
ekt
lar b
o
‘yic
ha s
aqlanishi
, ja
mg
’a
rilishi va h
ar
akat 
et
ishi ustida
n hiso
b va n
azor
atni
ol
ib
bori
shni
ng 
in
str
um
enti b
o
‘li
b x
iz
mat 
qil
ad
i 
Bahol
ar
ni os
hirish
yoki pas
ay
tiris
h orq
ali tarmoqla
r, XY
uS
lar, 
mintaqal
ar, ijti
moiy guru
hlar 
va oila
larn
ing d
aromadl
ari v
a foy
dasini 
qayta ta
qsimla
sh 
mum
kin
Aynan b
ahoning t
artibg
a 
solish
f
unksiyasi o
rqali bo
zor i
qtis
odiyotida
ishlab c
hiqari
sh va ist
e’mol
, taklif 
va t
alab o’
rtasida
aloqa 
o
‘rnatila
di 
Oila b
yudjetinin
g o
‘zgarish
i, aholi 
dar
omadla
ri va xara
jatlari
ni qayt
a 
taqs
iml
ash mu
nos
abati bila
n cha
kana 
baholar o
‘zgarg
anda 
baho
ning 
ijti
moiy
f
unksiyasi
vujud
ga kel
adi
Ishlab c
hiqari
shni 
moddiy
va me
hnat res
urslar
idan sa
marali
foydal
anish, 
mahsulot
ning ma’
lum bir
turin
i is
hlab chiqari
sh yo
‘na
lishlarid
a 
rag
‘batl
antiris
h orqali 
namoyo
n bo
‘ladi
rag‘bat-
lantiruv
chi 

---

190 
6.2. Baho turlari, uning tarkibiy tuzilmasi va baholarni
shakllantirish metodlari 
qo‘llanilish tartibiga muvofiq 
 
Baholarni quyidagi belgilarga ko‘ra
klassifikatsiya
qilish mumkin
 
aylanmaga xizmat qilish xarakteri bo‘yicha
o‘rnatilishiga qarab
vaqt omiliga ko‘ra
baholar xususida ma’lumotlarni olish usuliga muvofiq
bozor turiga bog’liq ravishda
hududiy bozorlarga bog‘liqligini nazarda tutib
bozorda davlatning ta’sirchanligi, tartibga solish va raqobat 
darajasining xarakteri bo‘yicha
yetkazib berish va sotish shartlariga ko‘ra

---

191 
Yuklarni 
tash
ish, 
elektr e
ner
giyasi, 
issiqlik, s
uv, so
g
‘li
qn
i saql
ash 
xizmatl
ari, m
ehmo
nxona, s
ayyo
hlik va 
boshq
a xizmatl
arning 
bahosi 
tariflar 
orqali i
fod
alan
adi
Aylanmaga xizmat qilish xarakteri bo‘yicha baholar 
quyidagicha farqlanadi
 
ulgurji
chakana
sotib 
olish
smeta
tarif
Savdo ta
shkilotl
ari tom
oni
dan a
ho
lining sh
axsiy ist
e’moli 
uchun ki
chik 
miqd
orlarda sot
ila
digan 
ne
’matlar
ga o
‘r
na
til
gan ba
ho chak
ana
baho 
deb at
ad
i
Qishlo
q xo
‘jali
gi ishla
b ch
iqaruvchi
lari t
omonid
an o
‘z m
ah
sulo
tlarini
davlatg
a sotis
h sot
ib
olish
bahol
arida am
alga os
hiriladi
Smeta
qiym
atida quri
lish
ma
hsulot
lari (bino
lar, 
insh
ootlar
va 
bos
hq
alar)
nin
g bahosi t
o
‘l
anadi
XYuSlar 
tovarl
arn
ing yiri
k partiy
asini s
anoat,
qishloq 
xo
‘jali
gi yoki 
boshq
a XYuS lar
ga yoki t
a’min
ot tas
hk
ilotlariga s
otadi
gan bah
osi 
ulgurji
baho
deyil
ad
i

---

192 
Almashti
riluvc
hi
(“
sak
rovchi
”) 
ba
holar tayy
orlani
sh m
uddati
uzoq 
vaqtni tal
ab etu
vchi buy
umlarga nis
ba
tan o’r
na
til
ad
i. Bund
ay 
baholar s
hartnom
a ijro 
etis
h m
uddatining t
ugashiga 
qar
ab 
hisobl
anadi. B
unda birla
mc
hi shartn
oma b
ahosi mahs
ulot 
tayyorla
ngan m
udda
t davomid
a ishl
ab chi
qa
rish xaraj
atlarinin
g 
o
‘zgarish
iga qar
ab o
‘zgartir
iladi (k
orre
ktirov
ka qili
nadi).
O‘rnatilishiga qarab baholarning quyidagi turlari mavjud
 
qat’iy
joriy
almashtiriluvchi 
(“sakrovchi”)
o‘zgaruvchan 
(harakatla-
nuvchan)
Shartnoma
da qa
yd etil
ad
igan va s
hu sh
artnoma
ga m
uvofiq 
ravishd
a mahs
ulotni 
y
etka
zib 
be
ri
shning 
barcha m
uddatlari
davomi
da o
‘zg
armay
digan 
baholar q
at’iy
ba
ho
lar deyi
ladi
Joriy
baho de
yilga
nda shu 
davrd
a mahs
ulotni 
y
etk
az
ib berish 
amalg
a oshiril
gan bah
o tus
huniladi.
B
unday 
baholar b
ir shart
noma 
do
ir
asid
a o
‘zgaris
hi mumk
in va ul
ar bozor
ning holatini
o
‘zida a
ks 
ettiradi
O
‘zg
aruvcha
n
(“
harak
atch
an
”) 
baholar
s
hart
noma
da ma’lum 
bir 
shart as
osida, 
mas
alan, shar
tnomani i
jro etish 
payti (v
aqti)d
a bo
zor 
bahosi 
o
‘zgaradig
an bo
‘ls
a (ko’t
aril
sa yoki p
asaysa), 
o‘
zgartiri
lishi 
(qayta 
ko
‘rib c
hiqili
shi) mumki
n deb q
ayd etil
gan bah
olarda
n 
iborat

---

193 
Dastlabki 
aniqlangan 
shkalaga
muvofiq
ravishda
oldindan 
belgilangan 
holatlarda 
bosqichma- 
bosqich pasaytirila-
digan tarzda 
aniqlanadigan 
mahsulotlarning 
bahosi
bosqichli baholarda 
belgilanadi 
Vaqt omiliga ko‘ra baholarning quyidagi turlari bo‘lishi 
mumkin
 
doimiy
bosqichli
mavsumiy
Amal qilish 
muddatlari 
oldindan 
baholarga doimiy
baholar deyiladi 
Mavsumiy 
xarakterga ega 
bo‘lgan tovar-
larga nisbatan 
o‘rnatilgan 
baholar mav-
sumiy baholar 
deb ataladi.
Bunday baholar 
sotishning bir-
lamchi (dast-
labki) bahosiga 
nisbatan ustama 
yoki chegirmani 
qo‘llash yo‘li 
bilan aniqlanadi 
va ma’lum davr 
(mavsum) mo-
baynida amal 
qiladi 

---

194 
Hisob- 
kitobli baholar 
individual 
buyurtmalar 
bo‘yicha 
noandazaviy asbob-
uskunalarning 
shartnomalarida, 
bitimlarida 
qo’llaniladigan 
baholardir.
Bunday baholar mol 
yetkazib beruvchi 
tomonidan har bir 
aniq buyurtma uchun 
uning texnikaviy va 
tijoriy shart-
sharoitlarini hisobga 
olgan holda hisob-
kitob qilinadi va 
asoslanadi 
Baholar xususida ma’lumotlarni olish usuliga muvofiq 
baholar quyidagicha farqlanadi
 
ma’lumot-
nomaviy
hisob- 
kitobli
preys- 
kurant
Kataloglar, preys-
kurantlar, iqti-sodiy 
jurnallar, 
spravochniklar va 
boshqa maxsus 
adabiyotlarda e’lon 
qilinadigan baholar 
ma’lumotnomaviy 
baholar deyiladi.
Ular o‘xshash 
mahsulotlarga 
baholarni belgilashda
yoki baholarning 
darajasi va nisbatini 
tahlil qilishda mo‘ljal 
informatsiya sifatida 
foydalaniladi
Firma-
larning 
preysku 
rantlarida, 
spra-
vochnik-
larda va 
boshqa 
adabiyot-
larda 
e’lon 
qilingan 
baholar 
preysku-
rant 
baholar 
deb 
ataladi 

---

195 
Savdolar baholari 
ixtisoslashtirilgan 
savdo alohida 
shakllarining 
bahosidan iborat. 
Savdoning bu 
shakli maxsus 
hujjat (tender) da 
oldindan e’lon 
qilingan shartlarga 
ko’ra tovarlarni 
yetkazishga 
buyurtmalar 
berish yoki 
ma’lum bir 
ishlarni amalga 
oshirish uchun 
pudratlarni 
olishga 
asoslangan bo‘ladi 
Bozor turiga bog‘liq ravishda baholarning quyidagi turlari 
mavjud
 
auksion
baholar
savdolar baholari
birjaviy 
kotirovkalar
Sotib oluvchi 
tomonidan ol-
dindan ko’ril-
gan (ko‘rib chi-
qilgan) tovarlar 
partiyasi (loti)ga
maksimal taklif 
qilingan daraja 
bo‘yicha 
ommaviy sotish 
bahosiga auksion 
baholar deyiladi. 
Bunday baholar 
talab va taklif 
o‘rtasidagi 
nisbatning 
o‘zgarishi 
natijasida 
o‘rnatiladi
Birja orqali 
realizatsiya 
qilinadigan 
standartlashtiril 
gan bir tip (toifa) 
dagi tovarlarning 
(shu jumladan, 
qimmatli 
qog‘ozlarning 
ham) bahosi 
birjaviy 
kotirovkalar deb 
ataladi 

---

196 
Shu
mintaqaning
o‘zida ishlab 
chiqariladigan 
va iste’mol 
qilinadigan 
mahsulotlarga 
o‘rnatilgan baholar
mahalliy
baholar
deyiladi 
Hududiy bozorlarga bog‘liqligini nazarda tutib baholarning 
turlari quyidagicha farqlanadi
 
yagona (yaxlit) 
baholar
mahalliy
baholar
mintaqaviy 
baholar
Yagona 
(yaxlit) baholar 
mamlakat- 
ning barcha 
hududlarida 
amal qiladi.
Ular davlat 
tomonidan 
o‘rnatiladi va 
tartibga solinadi 
Mintaqaviy 
baholar 
mamlakatning 
ayrim hududlarida 
shakllanadi.
Bunday 
baholarning 
tarkibiga qishloq 
xo‘jaligi 
mahsulotlari
va xomashyo,
gaz, elektr ener- 
giyasining 
baholarini kiritish 
mumkin 

---

197 
Bir ne
cha mamla
ka
tl
arning 
davlat 
hokimiy
at or
ganla
ri 
tomo
nidan 
qish
loq
xo
‘jali
gi m
ah
sulo
tlari, b
oshqa t
ovarlar 
va xizma
tlar bah
olari 
o
‘rt
asidagi 
nisbat
ni tart
ibga solis
h 
uchun qo
’llanil
ad
igan bah
olar
parite
t 
(teng
) 
bahol
ar 
deb 
ataladi