Toksikologiya Zaharlar va toksinlar

Savrinjon- barcha a’zolari ayniqsa, ildiz, piyoz va urug’lari zaharli.
Sangrayquloq-bargi,poyasi,urug’I,piyozi zaharli.
Marjondaraxt- barglari,guli,pishmagan mevalari zaharli.
Chitrang’i- yer ustki qismlari ayniqsa, gullari, urug’i zaharli.
Tog’jumrut- mevasi zaharli.
Kanakunjut – urug’i zaharli.
Marvaridgul- o’simlikning hamma qismi va mevalari zaharli.
Saurarsha Tog’ archa- yer ustki qismi zaharli.
Plaun baranets-yer ustki qavati zaharli.
Vex yadovitiy yoki sikuta
Ko’p yillik o’simlik bo’lib balandligi 120 sm gacha bo’ladi.
O’simlik zaharli, eng zaharli qismi tomiridir.Zahar miyaga ta’sir qiladi va nafas olish falajini keltirib chiqaradi.Uning tarkibida sikutoksin zaharli modda mavjud.Undan ko’proq bolalar zaharlanadi,chunki vex tomiri shirin bo’lib bolalar uni selderey deb faraz qiladilar.O’simlik organizmga tushganda zaharlanish davomida quyidagi alomatlar kelib chiqadi: avval og’izda shirin,keyin achchiq ta’m seziladi.Qorinda og’riq ,so’lak oqishi,qayt qilishi ,nafas olishi,qon aylanishi buzilishi,tutqanoq va aljirash bo’ladi.Nafas olish markazlarining falaji natijasida o’lim sodir bo’ladi.
Akonit Borets
O’simlikning barcha qismi zaharli, yer osti qismi ayniqsa, asal zaharli. Zaharlar asosi diterpen qatoridagi alkaloidlar ,eng muhimlari akonitin va zongorin. Akonitin lipid eruvchi toksin ,u natriy o’tuvchilikni oshiradi (nerv va mushak) membranalardir va ularni depolyarizat-siyalaydi. Tajribada yurak aritmiyasini keltiradi. Tana haroratini pasaytiradi. Meditsinada A karakolicum Rapairs (O’rta Osiyoda) foydalaniladi.
Zaharlanganda eng avval sun’iy qayt qildirishga harakat qilinishi va katta miqdorda 5-6 stakan iliq sho’r suv berish kerak. Yanna me’da ichaklarida alkaloidalarni oksidlash uchun margantsovka eritmasi qo’shilishi lozim. Zaharlarning yutilmasligi uchun aktivlangan ko’mir karbolen qabul qilish kerak. Buning uchun bir nechta tabletkasi maydalanadi, suv bilan aralashtiriladi va kasalga ichiriladi. Keyin tozalash uchun klizma qilinadi. Agar zaharli o’simlikka qo’lingiz tegsa unda o’sha qo’l yoki tegib qolgan tana qismi bir necha marta sovun bilan yoki margantsovka eritmasi bilan yuviladi. Kasal tezda tegishli meditsina davolash matkaziga yetkazilishi shart.

TOKSINLAR

Toksinlar — mikroorganizmlarning hayot faoliyatida hosil boʻladigan zaharli moddalar. Hayvonlar va odam organizmiga tushganda ularni kasallantirish yoki halok qilish xususiyatiga ega. Bakteriyalar paydo qiladigan toksinlar ancha toʻla oʻrganilgan. Bakterial toksinlar ekzotoksinlar (bakteriyalar toksinni tashqi muhitga ajratib chiqaradi) va endotoksinlarga (ular bakteriyaning struktura komponenti boʻlib, bakteriya hujayralari yemirilganidan keyin atrofmuhitga tarqaladi) boʻlinadi. Ekzotoksinlar va endotoksinlar oʻz xususiyatlariga koʻra bir-biridan farq qiladi. Ekzotoksinlar juda zaharli. Tozalangan toksin bir necha yuz marta faol boʻladi. Ekzotoksinlarning organizmga taʼsiri maʼlum yashirin davrdan soʻng yuzaga chiqadi. Endotoksinlar ancha tez taʼsir qiladi, lekin ularning zaharliligi ekzotoksinlarnikicha emas. Koʻpchilik ekzotoksinlar 60—80° da 10—20 min.da parchalanadi. Endotoksinlar issiqqa juda chidamli — ancha yuqori trada yoki uzoq vaqt qaynatilganda parchalanadi. Toksin muzlatilganda va muzdan tushirilganda kuchi qirqilmaydi. Ular quritilgan holatda ham yaxshi saqlanadi. Formalin va issiq taʼsirida ekzotoksinlarning zaharlilik xususiyati yoʻqoladi, biroq bunda immunitetning kuchaytirish xususiyati saklanib qoladi. Bir qancha infeksion kasalliklarning oldini olish va davolashda qoʻllanadigan anatoksinlarni olish shunga asoslangan.
Ekzotoksinlar organizmga kiritilganda kuchli oʻziga xos xossaga ega boʻlgan antitelolar (qarang Immunitet) paydo qilish xususiyatiga ega. Ana shu xususiyat davolash va profilaktika maqsadida ishlatiladigan zardobni olish va qoʻllash imkonini beradi.
Hayvonlar va oʻsimliklardan olinadigan bir qancha mahsulotlarning biologik xususiyatlari bakterial toksinga juda yaqin, mas., oʻsimlik zaharlari, ilon, chayon, qoraqurt zahari va boshqalar.
Toksin- tirik organizmlar ajratadigan zaharlarga deyiladi.
Zahar va toksinlar –yuqori biologic faol va selektiv (tanlab ta’sir etuvchi ) moddalardir.
Ulardan zaharlanish xavfi bo’lib va shu sababli ovqat mahsulotlari ,yemlar , barcha dori-darmonlar, kosmetika, parfyumeriya mahsulotlari,pestitsidlar va boshqa inson qo’llaydigan mahsulotlar maxsus testlardan o’tqaziladi. Ma’lumki xoxlagan modda organizm uchun oz miqdorda toksik hisoblanadi. Parasels aytganiday “ Hamma narsa bu zahar, zaharlikdan xoli emas, faqat ma’lum doza miqdori zaharni noma’lum qilishi mumkin”.
Toksin va zaharlar fiziologlar,bioximiklar laboratoriyasida sifat tekshiruvda keng qo’llanilmoqda . Organizmda ayrim jarayonlarni to’sib nerv impulsini o’tkazish, nafas olish, yurak faoliyati va shunga o’xshash holatlarda identifikasiyaga ular yordam beradi va hujayralar to’plamiga ajratadi.
Zamonaviy turmush va ovqatlanish tarzi sabab inson organizmida ko‘plab toksin va shlaklar to‘planadi, bu esa turli kasalliklar paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Tabiiy yo‘l bilan organizmni tozalash uchun esa quyidagi mahsulotlarni ratsionga kiritish tavsiya qilinadi.

SARIMSOQ PIYOZ. Tabiiy antiseptik hisoblangan sarimsoq piyoz turli zararkunanda bakteriya va viruslarni yo‘q qilish xususiyatiga ega. Ayniqsa, ichaklarni tozalashi bilan juda ham samarali hisoblanadi. Bundan tashqari, qon-tomirlarni ham tozalab, immunitetni mustahkamlaydi. Shu bois ham ushbu mahsulot aksari shifokor va parhezshunoslar tomonidan nafaqat organizmni shlaklardan tozalash, balki immunitetni yaxshilash uchun ham tavsiya qilinadi.

PIYOZ. Piyozning istalgan turi organizmni shlaklardan tayyorlash xususiyatiga ega. U bakteriya va zamburug‘larga ta’sir ko‘rsatadi, shu sabab ham turli toksinlarni yo‘q qiladi. Bundan tashqari, piyoz teridagi turli toshmalar, husnbuzarlarga ham samarali ta’sir ko‘rsatadi.
KARAM. Hatto oz miqdordagi gormonlar disbalansi ham organizmni zararlab, toksinlar yo‘q qilinishiga ta’sir ko‘rsatadi. Gormonlar miqdorini me’yorda bo‘lishi uchun esa karam iste’mol qilish tavsiya qilinadi. Karamda kam uchraydigan U vitamini (metionin) bo‘ladi va boshqa vitaminlar sintezida ishtirok etib, yaralarni bitishiga hissa qo‘shadi. Metionin nafaqat barra karamda, balki tuzlanganida ham bo‘ladi.
OLMA. Olma hazm trakti jarayoniga ijobiy ta’sir qilgani sabab toksinlar ishlab chiqarilishini kamaytiradi. Bunga esa pektinni o‘z ichiga olgani sabab bo‘ladi. Toksindan tashqari, petin boshqa qo‘shimchalar va xolesterinni yo‘q qilishga yordam beradi. Katta miqdordagi pektin uy tabiiy yo‘l bilan yetishtirilgan olmalarda bo‘lishi kerak.
LIMON. Ushbu mahsulot suvda erimaydigan toksinlarni suvda eriydiganga aylantirishga yordam beradi. Bu esa toksinlarni organizmga ta’sir qilmagan holda yo‘q bo‘lishiga olib keladi. Shuningdek, limonning bunday xususiyati jigar va qonni ham toksinlardan tozalanishiga ko‘maklashadi.
LAVLAGI. Organizmni toksinlardan tozalanishiga birinchi navbatda jigar javob beradi. Uning ishdan chiqishi organizmni zaharlanishiga sabab bo‘ladi. Lavlagi iste’moli esa jigarni toksinlardan tozalaydi. Bunda uning tarkibidagi betain ahamiyatli sanaladi va aynan u jigar faoliyatini me’yorlashtiradi. Qolaversa, lavlagi organizm va salomatlik uchun muhim bo‘lgan vitaminlarning koni hamdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
Shavkat abdullayev , Rahmatilla Dehqonov, Xolida Qirg’izova “O’simlik va hayvonlarning toksin moddalari”
Yakushkina N.I.Fiziologiya rasteniy.M 1980y.
Xo’jayev J. X O’simliklar fiziolgiyasi Toshkent “Mexnat” 2004