To’liq yoki matnga yaqinlashtirib qayta hikoyalash va bayon

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOG’ISTON DAVLAT UNIVERSITETI
FILOLOGIYA FAKULTETI
FILOLOGIYA ÒZBEK TILI YO’NALISHI 106-GURUH TALABASI NURMANOVA SARVINOZNING ÒZBEK TILI VA ADABIYOTI TALIMIDA ILĢOR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA FANIDAN TAYYORLAGAN

MUSTAQIL ISHI

Bayon haqida ma'lumot, bayonni baholash
Reja:

1. 
   Bayon va insho janriga ko`ra turlari
   
2. 
   Mashq sifatida bayonning ahamiyati
   
3. 
   To’liq yoki matnga yaqinlashtirib qayta hikoyalash va bayon.
   

Matnli mashqlar, metodik an’anaga ko’ra, tasvirlash, hikoya qilish va muhokamaga bo’linadi. Boshlang`ich sinflarda bular, asosan, tasvir yoki muhokama elementlari bo’lgan hikoya tarzida uchraydi.Har uchala janr uchun foydalaniladigan material xarakterida ham, qurilishida ham, til vositalarini tanlashda ham o’z xususiyatlari mavjud. Insho yoki bayonga tayyorlanayotganda o’qituvchi (yoki o’quvchi) matnning janr xususiyatlarini hisobga oladi. Bayon bolalarda adabiy nutqni to’g`ri shakllantirishga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi.

Bayon uchun kishilarning fidokorona mehnati, hayotini, ona tabiat tasvirini, fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlarni aks ettiradigan yuksak g`oyali matn tanlanishi; bayon mavzusi o’quvchilarning bilish tajribasini kengaytirishi, ularning dunyoqarashini shakllantirishi zarur.
Qayta hikoyalash va bayonda bolaning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni berilgan namunani ko’rko’rona yodlamasligi, namuna leksikasidan, nutq oborotlaridan, sintaktik qurilishidan foydalana olishi zarur. Qayta hikoya qilish va bayonning bu turi boshqa turlariga nisbatan boshlang`ich sinflarda ko’p o’tkaziladi, chunki bu o’qilgan matnni butun detallari va bog`lanishlari bilan bolalar yodida mustahkamlash, namunaviy matnning logikasi va tilini o’zlashtirish vositasi bo’lib ham xizmat qiladi. Bolalar tez yodlab oladigan kichik matnni, she’riy misralarni buzmaslik uchun she’rni, ayniqsa, butun bir poetik obrazni tasvirlovchi lirik she’rni hikoya qilish tavsiya etilmaydi.
To’liq hikoya qilish uchun dastlab aniq syujetli, hikoya uslubida yozilgan matn tanlanadi, keyin bolalar hikoyaga tasviriy (tabiat tasviri, kishilar va boshqa predmetlarning tashqi ko’rinishi tasviri) va muhokama elementlarini kiritishni o’rganadilar.
Bolalarni o’z fikrini mustaqil yozishga (o’qilgan matnni hikoya qilishga) o’rgatishni, iloji boricha, erta boshlash ma’qul. Buning uchun o’quvchilar og`zaki hikoya qilayotganda qo’llagan alohida so’zni yozishdan gapni yozishga, so’ng matn qismlarini yozishga va 2-sinfdan boshlab maxsus tanlangan kichik matn asosida bayon yozishga o’rgatiladi.
Agar siz ulardan birini tanlashingiz mumkin bo'lgan mavzular ro'yxati bo'lmasa, ammo faqat umumiy yo'nalish berilgan bo'lsa, inshoning qaysi auditoriyasi uchun mo'ljallanganligini hisobga olishingiz kerak. Variantlar har xil bo'lishi mumkin: universitet o'qituvchisi, komissiya, adabiy hamjamiyat, ish beruvchi. Agar o'qituvchi uchun insho yozilgan bo'lsa, unda qaysi fazilatlar baholanishi haqida o'ylashingiz kerak. Shundan kelib chiqqan holda, mavzuni tanlab olish kerak, shunda tekshiruvchidan muallifdan kutadigan qobiliyatlarni ko'rsatish mumkin: o'ziga xoslik, jumlalarni mantiqiy tuzish qobiliyati, savodxonlik, professional fazilatlar va boshqalar.
Taqdim etilgan ro'yxatdan insho yozish mavzusini tanlashda siz ma'lum bilimlar, mulohazalar yoki shunchaki kuchli qiziqish mavjud bo'lgan birini tanlashingiz kerak.Agar insho ish beruvchiga qaratilgan bo'lsa, unda inshoning mavzusi ham, mazmuni ham muallifning fe'l-atvori, samimiyligi, o'ziga xosligi, insoniyligi va shaxsiyati aks etishi maqsadga muvofiqdir.
Inshoning mavzusiga qaror qiling: u, avvalambor, siz uchun qiziqarli bo'lishi kerak. Bundan tashqari, mavzuni tanlashda, siz o'zingizning pozitsiyangizning dalillari va dalillarini to'plashingizga ishonch hosil qiling. Sabab munosabatlari va hikoyalar mantig'iga ko'ra insho rejasini tuzing.
Kamchiliklari va kamchiliklarini ko'rib chiqing. Dalillar sifatida mantiqiy to'g'ri xulosalar, tarixiy faktlardan foydalaniladi. Odatda, insho 2-3 ta dalil beradi.
Insho uslubini tanlang: ko'pincha jurnalistik yoki ilmiy uslubda yozish tavsiya etiladi.
Qadam 1. Kontekst to'g'risida qaror qabul qiling.
Agar insho sizga berilgan bo'lsa, unda siz uchun ba'zi parametrlar aniqlanadi: bu inshoning uzunligi, muqova sahifasining formati, maqsadli auditoriya (masalan, o'qituvchi, qabul komissiyasi, veb-sayt o'quvchilari). Sizga qanday shartlar qo'yganingiz muhim emas, ularga rioya qiling. Inshoning asosiy g'oyasi nimaga qaratilishi kerak.
2-qadam. Mavzuni tanlang.
Ehtimol, mavzu siz uchun tanlanadi, lekin agar bo'lmasa, unda biron bir ko'ngilochar yoki yaxshiroq narsani tanlashga harakat qiling, sizning ehtirosingiz nima. Keyin insho yozish osonroq bo'ladi. Bundan tashqari, siz mutlaqo rozi bo'lmagan mavzuni tanlashingiz mumkin, unga qarshi yozing, chunki keyin o'zingizning argumentlaringizda "yoriqlar" ni yaxshiroq ko'rishingiz mumkin. Siz shuningdek asosiy tezis to'g'risida qaror qabul qilishingiz mumkin, ammo bu sizning inshoning qoqintiradigan joyiga aylanmasligi kerak, chunki istalgan vaqtda mavzuni bitta g'oyadan ham ko'proq kengaytirishingiz mumkin. Tezis - bu o'zingizning inshoda isbotlashga yoki izohlashga harakat qilayotgan narsadir. Buni bitta jumladan ortiq bo'lmaslikka harakat qiling va inshoda aytilganlarning hammasini o'z ichiga oling.
Qadam 3. Ma'lumot to'plang.
Tezisni dalil bilan isbotlash uchun sizga ilmiy haqiqat to'g'risida yozayotganligingiz yoki bu faqat sizning shaxsiy kuzatishlaringiz to'g'risida ma'lumot kerak. Faktlar qaysi ma'lumotlardan kelib chiqqaniga e'tibor bering. Sizning nuqtai nazaringizni rad etadigan dalillar va bayonotlarni e'tiborsiz qoldirmang. Yaxshi insho muallifi tezisini qo'llab-quvvatlash uchun har doim sabab topadi.
Endi sizning asosiy fikringizni dalillar bilan mustahkamlash vaqti keldi. Siz to'plagan barcha ma'lumotlarni diqqat bilan tahlil qiling. Asosiy printsiplar va kuzatuvlarni ko'ryapsizmi? Yozayotganda kuzatadigan aqliy xaritani yaratishga harakat qiling. Qisqa reja tuzing, inshoning tuzilishini tartibga solish uchun paragraflar sarlavhalarini tuzing.
Qadam 5. Avval asosiy tanani yozing.
Matn tezisini kuchaytirishga yordam beradigan uchta asosiy g'oyani aniqlang. Har bir nuqtai nazar dalillar, misollar va dalillar bilan qo'llab-quvvatlanishi kerak. Qisqa inshoda har bir paragraf bitta fikrni qamrab olishi kerak. Uzunroqlarida, nuqtai nazarni asoslash uchun butun sahifa talab qilinishi mumkin.
1.Savodxon qilish. Odatda “savodxonlik” deganda oʼquvchini oʼqish, yozish va va hisobga oʼrgatish tushiniladi[4]. Bu masalaning bir tomoni . Masalaning ikkinchi tomoni shundaki, hozirgi zamon Oʼzbekiston pedagogikasida savodxonlik tushunchasining maьnosi keng tushinilmoqda. Misol uchun, Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 6 noyabrdagi PF-6108-sonli “Oʼzbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim, tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari toʼgʼrisida”gi Farmonida “oʼquvchilarni kelgusi hayotga tayyorlash” vazifasi qoʼyildi . Bu vazifa boshlangʼich sinf oʼquvchilarning savodxonlik asoslarini shakllantirish tushunchasida ularni “hayotga tayyorlash”ni ham nazarda tutishni taqazo etadi. Bunday yondashuv “Savodxonlik” tushunchasini quyidagicha idrok etishni koʼrsatadi:boshlangʼich sinf oʼquvchilarini oʼqish, yozish, hisobga oʼrgatish va ularni hayotga tayyorlash.
2. Bilim oʼrgatish. “Ta’lim toʼgʼrisida”gi yangi Qonunimizga binoan, boshlangʼich sinf oʼquvchilari umumiy oʼrta ta’limni davom ettirish uchun zarur
boʼlgan bilim asoslarini egallash kerak. “Bilim”- bu oʼquvchilarning tabiat, jamiyat va fan-texnika yutuqlari haqida hosil qilgan maьl umotlari va ularga taqdim etiladigan nazariy ma’lumotlar majmuidir. Shu sababli boshlangʼich sinflarda aniq, tabiiy va gumanitar fanlarning dastlabki asoslari turli oʼquv fanlari vositasida oʼqitilmoqda. Bu oʼziga xos yondashuvdir.
3. Malakani shakllantirish. Mazkur Qonunga binoan, boshlangʼich ta’limning asosiy vazifalaridan biri 7-11 yoshli oʼquvchilarda bilish va tushunish malaka asoslarini shakllantirishdir. “ Malaka”- bu oʼquvchilarda muayyan oʼquv materialini chuqur oʼzlashtirish natijasida hosil boʼladigan avtomatlashgan mahoratdir. Shu jihatdan boshlangʼich sinf oʼquvchilarining malaka asosini qiziqish, tushunish va harakat tashkil qiladi. Unga koʼra, boshlangʼich sinf oʼquvchilarida bilim olishga qiziqish, oʼqigan va yozganlarini tushunish hamda ularni egallashga harakat qilish tuygʼulari rivojlantiriladi.

4. Koʼnikma tarkib toptirish. Ushbu Qonunga koʼra, boshlangʼich ta’lim

oʼquvchilarda koʼnikma asoslarini tarkib toptirish kerak. “Koʼnikma” – bu oʼquvchining oʼzlashtirgan bilimlari asosida muayyan amaliy xarakatni bajara olish faoliyatidir. Bunda “amaliy xarakat” deganda boshlangʼich sinf oʼquvchilarining intilish, munosabat va faolligi nazarda tutiladi. Unga koʼra, oʼquvchi olgan bilim va malakasiga tayanib amaliy faoliyatga intilish, voqelik va xodisalarga munosabat bildirish hamda samarali faollik koʼrsatishi kerak
1. His-tuygʼuni oʼstirish. “Hissiyot”-bu shaxsning voqelikdagi narsa va hodisalarga, kishilarga hamda oʼz-oʼziga munosabatlaridan kelib chiqadigan kechinmalaridir.Shu jihatdan Hissiyot (emotsiya) 7-11 yoshli oʼquvchilar uchun
muhim element boʼlib, uni toʼgʼri oʼstirish bilan ularga voqelik, odamlar, va oʼz-oʼziga nisbatan oqilona munosabatni shakllantirishga erishish mumkin. Insho va
bayon oʼquvchi shaxsidagi matn shu elementni oʼstirishga koʼmaklashuvchi muhim vositalardan biri hisoblanadi.
2. Аqliy rivojlantirish(intellekt). “Аql”-inson miyasining dunyoni aks ettirish va shaxsning voqelikka boʼlgan munosabatlarini boshqarib turadigan faoliyati. Shu sababli 7-11 yoshli oʼquvchilarning aqliy rivojlantirish va ularda aqliy qobiliyatni oʼstirishda insho va bayon yozma shu turining ahamiyati kattadir. Bu ishni bajarish jarayoni oʼquvchilar voqelikni tasavvur qiladi va unga boʼlgan munosabatini boshqarishni oʼrganadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.Dolimov S., Ubaydullayev Z., Ahmedov K. Adabiyot o‘qitish metodikasi. –T., 1967.
2.Dolimov U., Aʼlamova M. Insho ustida ishlash. – T., 1987.
3.Dolimov U. Inshoni qanday yozish kerak? – T., 1972.
4.Dolimov U. Tinglovchilarni inshoga tayyorlash. – T., 1991.
5.Yoqubbekova M. Insho - bilim va savodxonlik mezoni. – Andijon,1992.
6.Zunnunov A., Esonov J. Maktabda adabiyot o‘qitish metodikasi. - T., 1985.
7.Ismatov S. o‘rta maktabning yuqori sinflarida insho. – T., 1973.
8.Madayev O. Insho qanday yoziladi? –T.,1991.