Topishmoq janri haqida ma'lumot va ularning turlari

Uykuga ketib tush kurdim,
U dunyoda xammasi boshkdcha edi.
Ulib, yana k,ayta tirildim.
Kurganlarim, uytongach, toyib buldi.
Yana bir xolat, Topishmoqda kelgan kupgina metaforalarni tush motivida kelgan ramzlarga kiyoslasak, ular urtasidagi uxshashlik yanada oydinlashadi.
"Uzun-uzun kizgina, uzun buyli kizgina" (Tuya), "Momom ketib borayotir, kulchasi kolib borayotir" (Tuyaning izi), Katordagi kora nor, jetakdagi jir moya, Kara-gay novda butoksiz, bo-glon kuzi suyaksiz" (Ota, ona, soch, kukrak), "Pastakkina buyli, issikkina pustinli" (Kuy), "Ola-bula tuni bor, kuyru-gida xoli bor" (Yulbars), "Kunduz kurpa yopar, kechasi ochik yotar" (Yulduz), "Avval boshdan ishim bor, ustasida kumushim bor. Ochilmagan sandikda kuzi bo-gli kushim bor" (Ona, tutilmagan bola) va xokazo.
Ushbu misollarda kiz, momo - tuyaga, ota - norga, ona - moyaga, kukrak - kuziga, kuy, yulbars, yulduz - odamga, kush - bolaga uxshatilmokda.
Bu yerdagi metaforalar ertak va dostonlarimizda tush motividagi ramzlar bilan uy-gun va ayni paytda, ifoda usulida teskari xolatda kelganligini kuramiz.
Kibla betdan bir oy tu-gib kurindi,
Bir tarlon talpinib Kun^irotdan uchdi,
Yaxshilikka yuri, opa, bu tushdi....
Kuk yul buri kelib, kirdi kuyimdi...
Yotib edim, vallamatim, tush kurdim,
Men tushimda bir ajoyib ish kurdim.
Mabodo kunglingga o-gir olmasang,
Ek kanoti mayib bulgan kush kurdim.
Bu urinda kuy, buri, kush - odam, oy - yor, yulduz - farzand ma’nosida kelmokda. Topishmoqda odam biror bir jism yoxud xayvon xakida Topishmoq uchun metafora vazifasini utab kelayotgan bulsa, dostonlarda buning aksi: kush, kuy, buri, oy, yulduz ramzlari kaxramonning, uning xolati va kechinmalarining badiiy ifodasi sifatida kelmokda.
Xulosa kilib aytganda, tush va Topishmoqlar struktural, ifoda usuli, mazmun- moxiyatiga kura uzaro uxshash va farkli jixatlarga ega. Ulardagi uxshashlik xar ikkalasi xam mifolik tasavvur maxsuli ekanligini kursatadi. Bu tasavvurlar ajdodlarimizning kadim dunyokarashi bilan boklik bulib, tarixiy tarakkiyot jarayonida ular bilan boklik tushunchalar xam uzgarib borgan. Tush va Topishmoqlar urtasidagi farkli jixatlar ularning uz tabiatidan kelib chikkan.
Topishmoq va tush motivida aks etgan metafora va ramzlar xalq o-gzaki ijodi badiiyatini kuchaytirib, estetik axamiyatini oshirishga xizmat kiladi.
Ushbu bob sunggida unga yakun sifatida kuyidagi xulosalarni aytishni lozim topdik:
2. Xar bir fanda bulganidek, jaxon folklorshunosligining xam uz tadkik metodlari bor. Ularni mifologik, antropologik, tarixiy, kiyosiy-tipologik, kiyosiy-tarixiy kabi maktab vakillari ishlab chikkanlar. Bu maktab vakillari ba’zan bir-birlarining karashlarini tula inkor kilish darajasigacha yetgan bulsalar-da, ular kashf etgan metodlar bir-birini tuldirib, folklor tarixi, poetikasi, axamiyati xakidagi ulkan ishlar yuzaga kelishiga sabab buldi. Ular orasida XX asrda shakllangan psixoanalitik maktab vakillari yaratgan ruxiy- taxlil metodi uziga xos urin tutadi. Bu maktab ta’limotining mavzumiz uchun bevosita axamiyati va nazariy asoslardan biri bulishiga sabab shundaki, uning vakillari karashlarida tush xodisasi markaziy masalalardan biridir.
4. Psixoanalitik metod asoschilari va vakillari miflarni yangicha urganishga asos soldilar. Ular klassik miflarni va tushni insonning anglanmagan ong osti xislari, ruxiyati ifodasi sifatida ramzlar tiliga asoslangan moxiyatiga kura bir narsa, deb baxoladilar. Ularning talkinicha miflar xam, san’at xam ramzlar tiliga asoslanadi. Fakat biz poetik mushoxadadagi ramzlarni kuchimlar, deb kabul kilsak, ibtidoiy odam mif ramzlarini xakikat sifatida tushungan. Shu sababli, masalan, mifda biror xayvonning insonga evrilishi real vokelik, deb karalgan.
6. Psixoanalitik maktab vakillari birinchi marta mifni zamonaviy odam bilan birgalikda urgana boshladilar. Ularning talkinicha, tush zamonaviy odamning mifidir. Bu maktabning ulkan kashfiyotlaridan biri shundaki, unda inson ruxiyatida ibtidoiy davrda xam, bugun xam mavjud bulgan ezgulik va yovuzlik xislari mif va tushlarda turli ramzlar, ruxlar sifatida namoyon bulishini ilmiy asoslab berdilar. Uzbek folklorining tarixiy asoslari xam, eng avvalo, mifologiya bilan bo-glik bulgani, tush motivi folklorimizning istisnosiz barcha janri namunalarida ishtirok etib, turli badiiy-estetik vazifalar bajarib kelishi, psxioanalitik metodni uzbek folklorini urganishga tadkik kilish fanimizni yanada yuksak darajaga kutarishga asos bula oladi.
8. Tadkikotimizning avvalgi saxifalarida aytilganidek, tush uzbek folklorining barcha janri namunalari, jumladan, xalq kushiklarida xam aloxida urin tutadi. Tush va kushik umuminsoniyat uchun xos, tarixiy tipologik, xayotiy va davomiy xodisalardir. Uzbek xalq lirik kushiklari uzok tarixiy asoslarga, xajman nakadar kupligiga, ommaviy ijod va ijro etilishiga karamay, ularda tush badiiy detali juda kam uchraydi. Birok tush motivi mavjud namunalarda uziga xos ramzlar, xalqning tush xakidagi karashlari, ta’birlari ma’lum darajada uz badiiy ifodasini topgan. Jumladan, ularda tushda kurilgan kush - xabar, choy ichish - visol, icha olmaslik - ayrilik, suv va uning atributlari - sevgi, ot - murod, uzuk - nikox, farzand ramzlari bulib keladi.
10. Xalq lirik kushiklarida tush ta’siri, odatda, "tagmatn"da buladi. Tushlar ramzlar olami, kushiklar ramzlarga boy bulgani uchun tushlardagi ramzlar lirik kushiklardagi ramzlarga mos buladi. Kiyosiy taxlillarimiz shuni kursatadiki, kushiklar xam, kupincha, an’anaviy zachin misra, ramzlar, lirik xulosaga ega bulsalar-da, ertak, dostonlar kabi yoyik syujetli emas, tafsilotlarga berilmaydi.
12. Mif, tush va kushikka xos umumiy xususiyatlardan biri - ularning oddiy mantik konunlariga buysunmasligidir. Shu bois kushiklarda daryolarning urtasidan yul solish, ilonlar urdasini kurish mumkin. Fark shundaki, miflar va tushlarda bunday ramzlar xakikat, deb tushunilsa, lirik kushiklarda ular poetik kuchimlar, deb kabul kilinadi. Umuman olganda, uzbek xalq kushiklaridagi kuplab poetik ramzlarning tarixiy asosida tush va u xakdagi mifologik tasavvurlar yotadi.
14. Tush kadimiy, doimiy, umuminsoniy fiziologik-ruxiy, sexrli-iloxiy xodisa, Topishmoq tarixiy asoslari ibtidoiy davrlar bilan bo-glik, jaxon folkloriga xos janr bulgani uchun ular urtasida genetik alokadorlik, umumiy va farkli jixatlar bulishi tabiiy. Ular, asosan, kuyidagilardan iborat:
a) Tush - doimiy xodisa, Topishmoq - tarixiy-folkloriy jarayon natijasida mifologik tafakkur mevasidan poetik tafakkur xosilasiga aylangan, ammo namunalarida kadimiy tassavur rudimentlari saklanib kolgan folklor janri;
b) dunyo ibtidoiy odam uchun ulkan jumbok, Topishmoq edi. Bunga u miflar bilan javob berdi. Topishmoq xam kandaydir javobni talab kiladi. Tush va uning ta’birlari asosida, ular xakida xam kuplab Topishmoqlar yaratilgan. Xuddi tushni ta’bir kilish kabi Topishmoq aytish, uning javobini topishning uziga xos konun- koidalari bor. Xuddi mif va tush kabi moxiyatiga kura tush ta’biri va Topishmoq javobi bir narsalardir;
v) kadimda tush xam, Topishmoq xam magik-marosimiy axamiyatga ega bulib, notutri ta’bir kilganlar jazolangani, biror kungilsizlikka uchragani kabi Topishmoq koidalarida xam javob topa olmaganlar jazolangan;
g) Topishmoqlarning tush shaklidagi ifodalari xalq dostonlari syujeti tarkibida kup uchraydi va muxim badiiy-estetik vazifalar bajarib keladi. Tush ramzlar olami bulganidek, Topishmoqlarning kupgina namunalari ramzlar, turli poetik ko’chimlar asosiga kuriladi.