To’plovchi muallifdan

.1-DARS: MILLIY VA JAHON MUSIQA IJROCHILIGI SAN’ATI RIVOJINING TARIXIY BOSQICHLARI
Milliy va jahon musiqa ijrochiligi san’ati tarixi ko‘p asrlik an’analarini meros qilib qoldirgan. Ularning taraqqiy etish jarayoni qadimgi davrlarga borib taqaladi. Olimlar tomonidan o‘tkazilgan arxeologik qazilmalar natijasida aniqlangan manbalardan ma’lumki, musiqa cholg‘ulari qadimdan mavjud bo‘lib, ular xalqlarning kundalik turmush tarzida, saroylarda, o‘sha davrlarda o‘tkaziladigan katta-katta bayram, madaniy marosimlarda, xalq sayillarida keng foydalanilgan. Ma’lumotlarga qaraganda, dastlabki musiqa cholg‘ulari eramizdan avvalgi XIII ming yillikda tarkib topgan. Musiqa ijrochiligi xalqlarning ma’naviy hayotida muhim rol o‘ynagan, davrlar o‘tishi bilan asta-sekin rivojlanish jarayonini kechgan. Ijrochilik xalq og‘zaki ijodi, shuningdek, san’at turlarining barcha yo‘nalishlari bilan uzviy aloqada rivojlangan.
O‘rta asrlarda xalq musiqa ijodining ijrochilik an’analari keng tarqalgan bo‘lib, ular cholg‘u musiqasining har xil janrlarini o‘zida mujassam etgan. Musiqa san’atida cholg‘u ijrochiligi ulkan milliy madaniy meros sifatida avloddan-avlodga o‘tib kelgan. Cholg‘ulardan nay, surnay, tanbur, dutor, rubob, g‘ijjak, qobuslar an’anaviy ko‘rinishda bizgacha yetib keldi.
Sharq olimlarining ilmiy va nazariy qarashlari muayyan davr mobaynida shakllangan ijrochilik san’ati tajribasiga asoslangan bo‘lib, ular o‘z risolalarida musiqaning jamiyatdagi o‘rni va ahamiyatini atroflicha yoritganlar. Aksariyat olimlar cholg‘uda ijro etish bilan birga, cholg‘ularning tuzilishi va ular ohangining mazmuniga e’tiborini qaratib, ular haqida atroflicha ma’lumot to‘plaganlar.
Bizga ma’lumki, musiqa tarixini bosqichma-bosqich o‘rganish hududi bu - Markaziy Osiyo mintaqasidir. Qadim zamonlarda paydo bo‘lgan musiqiy cholg‘ularning rivojlanishidagi muammolarni yoritish ham asosiy vazifalardan hisoblangan. Shuning uchun ham olib borilgan ekspeditsiyalar natijalari cholg‘ular tarixini o‘rganishga imkon beradi. Sharq allomalarining mashhur risolalarida ha

mqadimiy cholg‘ular haqida boy ma’lumotlar mavjud. Abu Nasr Muhammad al- Forobiyning (873-950) «Katta musiqa kitobi», Abu Ali ibn Sinoning (980-1037) «Davolash kitobi» qomusidagi «Musiqa haqida risola»si, Abu Abdulloh al- Xorazmiyning (X asr) «Bilimlar kaliti», Safiuddin Urmaviyning (1216-1294) «Oliyjanoblik haqida kitob» yoki «Sharafiya kitobi», Ibn Zaylaning (1044 yilda vafot etgan) «Musiqa haqida to‘liq kitob», Abduqodir Marog‘iyning (XV asr) «Musiqa ilmida ohanglar to‘plami», Abdurahmon Jomiyning (1414-1492) «Musiqa haqida risola» kabi asarlarida xalq cholg‘ulari haqida muhim ma’lumotlar bayon etilgan.
XIV asr ikkinchi yarmi va XV asr birinchi yarmida Amir Temur va Temuriylar yaratgan sharoit tufayli musiqa san’ati ham rivojlanish davrini bosib o‘tdi, buning natijasida cholg‘ular va ularning tovushini kuchaytirish borasida samarali ishlar amalga oshirilganligi ma’lum.
Milliy cholg‘ular ijrochiligi nazariyasi va amaliyotida mashhur san’atkor Darvesh Ali Changiy-Buxoriyning (XVII asr) qarashlari ham muhim o‘rin tutadi. Dastlab Darvesh Ali Changiy mazkur cholg‘ularning mutafakkir va darg‘a ijrochilari haqida ma’lumot beradi, keyin esa ularning ijrochilik nazariyasi va amaliyot asoslari to‘g‘risida fikr yuritadi.
Tadqiqodchilar tomonidan o‘rganilgan masalalar doirasi nihoyatda keng va ko‘p qirrali bo‘lgan. Ulardan K. V. Traver va V. A. Mashkerisning ilmiy tadqiqotlarida ko‘hna Samarqand yaqinidagi shaharcha - Afrosiyob qazilmalaridan topilgan mashshoq (sozanda)lar tasvirlangan haykalchalar atroflicha tahlil etilgan, ma’lum bo‘lishicha lyutnya cholg‘usi so‘g‘dlarning sevimli cholg‘ularidan biri bo‘lgan.
Umuman, o‘sha zamonning madaniy yodgorliklarida torli (lyutnya, arfa), damli (nay, surnay, rog, truba), urma zarbli (doyra) cholg‘ular tasvirlari saqlanib qolgan.
XV-XVII asrlarda yaratilgan miniaturalarda tanbur, borbat, ud, qonun, chang (arfa), doyra, nay, g‘ijjak, rubob cholg‘ularini uchratish mumkin.
Bu davrda yaratilgan risolalarda boshqa cholg‘ular qatorida rubob cholg‘usi ham ta’riflangan.
XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning boshlarida barcha o‘zbek xalq cholg‘ulari musiqiy ijrochilik amaliyotida keng qo‘llanila boshlagan. Ustoz- shogirdlik an’analari natijasida mohir sozandalar yetishib chiqqan davr bo‘lgan. Ularning har biri sozda o‘ziga xos ijrochilik maktabini yaratish bilan birga, cholg‘u ijrochiligi san’atining keyingi yillaridagi rivojiga o‘z tahsirlarini ko‘rsatdilar.
Har qaysi davrlarda ham shoir va olimlar o‘z asarlarida san’atning yaratuvchanlik qudratiga, ohanglarning inson qalbi torlariga hamohang bo‘lishiga alohida sahifalar bag‘ishlaganlar.
1930 yillardan boshlab, o‘zbek musiqa madaniyati taraqqiyotida yangi davr boshlandi. Xususan, 1936 yilda O‘zbek davlat filarmoniyasi, Toshkent davlat konservatoriyasi (hozirda O‘zbekiston davlat konservatoriyasi) va boshqa ko‘pgina madaniyat, san’at muassasalari tashkil etildi. Cholg‘ularni takomillashtirish g‘oyasi Usta Usmon Zufarov, Shorahim Shoumarov va Matyusuf Xarratovlar tomonidan ilk bor ilgari surildi. Usta Usmon Zufarov ustoz san’atkor Muhammadjon Mirzayev bilan birgalikda qashqar rubobini takomillashtirish yuzasidan amaliy ishlar olib bordilar.
O‘zbek xalq cholg‘ularini davr talabiga moslashtirish va ularning oilalarini yaratishda O‘zbekiston san’at arbobi, professor Ashot Ivanovich Petrosyansning xizmatlari beqiyosdir. A. I. Petrosyans rahbarligida bir guruh ustalar o‘zbek xalq cholg‘ularini takomillashtirgandan so‘ng ularda nafaqat o‘zbek xalq kuy-qo‘shiqlari, shuning bilan birga, O‘zbekiston kompozitorlarining asarlari, jahon klassik musiqa namunalarini ijro etish uchun imkoniyat yaratildi.
Jahon kompozitorlari asarlarini ijro etishga yaratilgan imkoniyat - o‘zbek san’atini rivojlantirishda va xalq cholg‘ularida ijrochilik san’atini yangi uslub asosida shakllanishiga olib keldi. Bu esa cholg‘ularning ijro imkoniyatlarini, ijrochilik mahoratini yuksak darajaga olib chiqishga asos bo‘ldi.
Milliy musiqa madaniyatini, xalq cholg‘ularida ijrochilik san’atini bir qancha
xorijiy mamlakatlarda targ‘ibot qilish ham muhim ahamiyat kasb etdi. Jahonning
10
mashhur va eng katta konsert zallarida cholg‘u ustalari: Usta Olim Komilov, Abduqodir Ismoilov, Ahmadjon Umrzoqov, Faxriddin Sodiqov, Po‘latjon Rahimov, Doni Zokirov, Ayubjon Qodirov, Muhammadjon Mirzayev, Baxtiyor Aliyev kabilarning turli yillarda muvaffaqiyatli va betakror chiqishlarini tomoshabinlar samimiy olqishladilar. Shuningdek, ular televidenie ekranlari va radio to‘lqinlari orqali professional ijrochilik san’atini mahorat bilan elga targ‘ib qildilar. Sozandalarning bunday sermazmun va yorqin ijodiy faoliyatlari O‘zbekiston kompozitorlarini cholg‘ular uchun original asarlar yaratishga undadi. Kompozitorlardan - I. Hamroyev, A. Otajonov, M. Tojiyev, N. Zokirov, M. Nasimov, T. Toshmatov, S.Varelas, T .Azimov, B. Gienko, M. Bafoyev, R. Abdullayev, H. Rahimov, A. Mansurov, M. Otajonov, A. Hoshimov,
O. Abdullayevalar kabi taniqli va mashhur ijodkorlar o‘zbek milliy cholg‘ulari uchun turli janrlardagi asarlar yaratdilar va yaratmoqdalar.