Topografik kartani o‘rganish va topografik shartli belgilar haqida tushuncha. R e j a

TOPOGRAFIK KARTANI O‘RGANISH VA TOPOGRAFIK
SHARTLI BELGILAR HAQIDA TUSHUNCHA.
R E J A
1. SHartli belgilarning guruxlarga bo‘linishi.
2. Masshtabli, masshtabsiz, tushuntiruvchi shartli belgilar.
3. Topografik kartalarning relefi.
Topografik kartalarda joy tafsilotlari maxsus shartli belgilar bilan quyidagi guruxlarga bo‘linib ko‘rsatiladi:
1.Relef.
2.Gidrografiya.
3.O‘simlik va tuproq grunt qoplami.
4.Axoli yashaydigan punktlar, sanoat, qishloq xo‘jalik korxonalari va sotsial-iqtisodiy ob’ektlar.
5.CHegaralar.
6.Orientir bo‘la oladigan ayrim ob’ektlar

Topografik kartalarda joy rel’efi gorizontallar bilan, qolgan barcha tafsilotlar shartli belgilar bilan tasvirlanadi.

Topografik shartli belgilar xususiyatlari xamda vazifalariga qarab:
1. Masshtabli (konturli)
2. Masshtabsiz
3. Tushuntiruvchi shartli belgilarga bo‘linadi.

1. Masshtabli yoki konturli shartli belgilar bilan karta masshtabida konturini ko‘rsatish mumkin bo‘lgan tafsilotlar, masalan, o‘rmon, botqoqlik, poliz, bog‘, ko‘l va boshqalar tasvirlanadi. Masshtabli shartli belgilar bilan tasvirlangan tafsilotlarning uzunligi, kengligi, maydonini aniqlash mumkin. Konturli shartli belgilar bilan tasvirlangan tafsilotlarni bir-biridan farq qilish uchun, har bir kontur ichiga shu tafsilotlarni shartli belgisi beriladi yoki konturlar turli rangga bo‘yaladi. Masalan, tokzorga tokning shartli belgisi chizib qo‘yiladi, qamishzor konturining ichiga qamishning shartli belgisi chizib qo‘yiladi, o‘rmon yashil rangga, ko‘l ko‘k rangga bo‘yaladi va hakoza. Lekin kontur ichida berilgan shartli belgi shu belgi bilan tasvirlangan tafsilotning o‘rnini va miqdorini bildirmaydi. Masalan, bog‘ konturi ichida berilgan doirachalar shu bog‘dagi daraxtlarning o‘rnini va ularning sonini bildirmaydi.

2. Karta masshtabida ko‘rsatib bo‘lmaydigan kichik ob’ektlar, masalan, yakka daraxt, buloq, quduq, ko‘prik va boshqalar masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Bunday tafsilotlar karta masshtabida nuqta bilan ko‘rsatiladi, nuqta tafsilot o‘rnini, shartli belgi esa uning qanday tafsilot ekanligini ifodalaydi. Kartada bunday tafsilotlar orasidagi masofani o‘lchashda va koordinatalarini aniqlashda tafsilot o‘rni sifatida shu nuqta olinadi. Yo‘llar, soylar, ya’ni cho‘zilib ketgan uzun chiziqlar tarzidagi tafsilotlar ham masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Ularning faqat uzunligi karta masshtabida ko‘rsatilib, kengligi masshtabsiz beriladi.
Aholi yashaydigan punktlar, bog‘lar, tokzor singari yirik tafsilotlar kartaning masshtabiga qarab masshtabli yoki masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlash mumkin.
3. Konturli va masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlangan tafsilotlarni qo‘shimcha ravishda xarakterlash va ularning turini ko‘rsatish uchun tushuntiruvchi shartli belgilar ishlatiladi.
O‘rmon konturlari ichida beriladigan - o‘rmonning turini ko‘rsatuvchi shartli belgi, daryo oqimini ko‘rsatuvchi, strelka - tushuntiruvchi shartli belgiga misol bo‘la oladi. Topografik kartada beriladigan barcha raqamlar, harflar, qisqartirilgan va to‘la berilgan yozuvlar ham tushuntiruvchi shartli belgilar bo‘lib hisoblanadi.
Tafsilotlar katta kichikligiga qarab topografik kartalarda har xil kattalikdagi xarf (shrift) ishlatiladi. Masalan: axoli yashaydigan punktlarning nomi axolisining soni va ma’muriy axamiyatiga qarab turli kattalikdagi xarflar bilan yoziladi.
Topografik kartalarda tasvirlangan tafsilotlarni bir-biridan farq qilish va tez tushinilishi uchun o‘zining tabiiy rangiga mos keladigan rangga bo‘yaladi. Masalan, o‘rmon, bog‘, tokzor - yashil rangga, ko‘l, daryo, kanal, xovuz, buloq - havo rangga, rel’ef va uning elementlari, jar, qum... - jigar rangga bo‘yaladi.

1. Topografik kartalarning rel’efi.

Biror joydagi notekisliklar, ya’ni past-balandliklar yig‘indisiga shu joyning rel’efi deyiladi.
Er yuzi rel’efining shakllari, ularning kelib chiqishi, rivojlanishi va tarqalishini o‘rganadigan fan geomorfologiya deb ataladi. Rel’ef shakllarini kelib chiqishi, katta-kichikligi, xarakteri, dengiz satxidan balandligi, tashqi ko‘rinishi va boshqa xususiyatlariga qarab bir necha xil bo‘lishi mumkin. Geodeziyada rel’ef shakllarini tashqi ko‘rinishi jixatidan turlarga ajratish qabul qilingan. Rel’ef shakllari tashqi ko‘rinishiga qarab qavariq, ya’ni bo‘rtib chiqqan va botiq bo‘ladi. Bo‘rtib chiqqan shakllari - do‘ng, tepa, gryada, tog‘ tizmasi; botiq shakliga - vodiy, jar, balka, chuqurlik, pastlik, qozonsoy, soy va boshqalar kiradi. Atrofdagi tekis joydan gumbazsimon yoki konussimon ko‘tarilib turgan balandlik tepa deyiladi. Tepaning nisbiy balandligi 200 m gacha bo‘ladi. Nisbiy balandligi 100 m gacha bo‘lgan tepa do‘ng deyiladi. Uzunasiga davom etgan qator tepaliklar - gryada deyiladi, nisbiy bilandligi 200 metrgacha bo‘ladi.
Tog‘ - atrofdagi tekislikdan qad ko‘targan balandlikdir. Nisbiy balandligi 500 metrdan oshadi, gumbazsimon, konussimon, piramida shaklida bo‘lishi mumkin. Tog‘ning eng baland nuqtasi - tog‘ tepasi, cho‘qqi. Qatorasiga davom etib ketgan tog‘lar - tog‘ tizmasi.
Rel’efning botiq shakllaridan eng kattasi - vodiydir. Vodiylarning tagidan daryo, soy oqsa - daryo, soy vodiysi deb ataladi. Vodiyning xamma vaqt daryo oqib turadigan qismi - daryo o‘zani (ruslo), toshqin vaqtida suv bosadigan joylar qayir (poyma) deyiladi.
Vaqtincha oqqan suv o‘yib ketgan uzun chuqurlar jar deyiladi. Odatda jarlarning yon bag‘ri tik bo‘lib, unda o‘simlik o‘smaydi. Jarlarning uzunligi bir necha metrdan o‘nlab kilomertgacha, chuqurligi 50 metrgacha borishi mumkin.

2. Joy rel’efini topografik kartalarda tasvirlanishi.

Topografik kartalarda rel’ef asosan gorizontallar bilan tasvirlanadi. Gorizontal - balandliklari bir xil bo‘lgan nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqdir. Gorizontal - izogipsdeb ham yuritiladi.
Tepalikni bir xil balndlikdan o‘tuvchi a, v, s gorizontal tekisliklar kesib o‘tgan deb faraz qilaylik.

SHakl 25
A - tekislikda gorizontallar hosil bo‘ladi. Ikki gorizontal tekislik orasidagi vertikal masofa, h - kesim balandligi.

SHakl 26
Ikki gorizontal orasidagi masofa d - gorizontallar oralig‘i. YOn bag‘ir bilan gorizontal tekislik orasidagi burchak a - qiyalik burchagi deyiladi.
; ; .
Topografik kartalarda yon bag‘irning nishabi gorizontallarga qisqa chiziqlar (bergshtrixlar) chizib ko‘rsatiladi. Bergshtrixlarning erkin uchi qaysi tomonga yo‘nalgan bo‘lsa, yon bag‘irning nishabi shu tomonga qaragan bo‘ladi.

SHakl 27
Ma’lum masshtabli topografik karta uchun qabul qilingan kesim balandligiga muvofiq chizilgan gorizontallar asosiy gorizontallar deyiladi. Topografik kartalarda va planlarda asosiy gorizontallar uzluksiz egri chiziqlar ko‘rinishida chiziladi. Asosiy gorizontallarning kesim balandligi kartaning ostki tomonida ramkadan tashqarida yoziladi. rel’efni o‘qishni ososn bo‘lishi uchun har beshinchi gorizontal yo‘g‘on qilib chiziladi, agar kesim balandligi 5 m bo‘lsa. Masalan, kesim balandligi 5 metr bo‘lsin, 25, 50, 75... gorizontallar yo‘g‘on bo‘ladi.
Agar kesim balandligi 2,5 m bo‘lsa, har o‘ninchi gorizontal yo‘g‘on chiziladi.
Ayrim joylarning rel’efini asosiy gorizontallar bilan to‘la ko‘rsatib bo‘lmagan hollarda kesim balandligining yarmiga teng gorizontallar chiziladi. Ular qo‘shimcha gorizontallar deyiladi. YArim gorizontallar kartada punktir chiziqlar bilan beriladi. Ba’zan kesim balandligining to‘rtdan biriga teng bo‘lgan va yordamchi gorizontal deb ataladigan gorizontal chizilishi ham mumkin.
Topografik kartalarda ayrim gorizontallar va xarakterli nuqtalarning baholanishi yozilib qo‘yiladi. Baho - nuqtaning absolyut balandligining ifodalovchi raqamlardan iborat. MDH davlatlarida Baltika dengizi satxi boshlang‘ich yuza deb qabul qilingan.
Nazorat savollari:
1. Kiyyalik burchak kanday burchak?
2. Gorizontallar oraligi nima?
3. Kesm balandlig‘i nima?
4. SHartli belgilar turlari.
5. Topografik kartada joy relefini tasvirlanishi.
Adabiyotlar:
1. Muborakov X.M., Axmedov S. Geodeziya i kartografiya. - T.: O‘qituvchi,
2002.–234 b.
2. SH.K. Avchiev, S.A Toshpulatov. Injenerlik geodeziyasi. Ukuv kullanma.
T: TAKI, 2002
3. A.S.Suyunov. Geodeziya. Ukuv kullanma Samarkand. SamGASI, 2006