Тошкент архитектура ва қурилиш институти иноғомжонова Ф. Ш

Шахснинг типологик хоссалари ва ҳаракатланиш сифатларининг ўзаро алоқаси хусусиятлар.

Шуни айтиб ўтиш керакки, жисмоний комилликка эришиш жараёнини индивидуаллаштириш учун инсоннинг шахсий хусусиятларини билиш керак. Бунинг учун турли психологик тестлар ( Кеттол, Айзенк, Стреляу, Пейсахов, Габдреева тестлари)дан фойдаланиш мумкин. Тиббий педагогик ва психо-логик тадқиқотлар маълумотларини комплекс ҳисобга олиш жисмоний ҳолат ҳақида объектив ахборот олиш соғломлаштирувчи жисмоний тарбиянинг турлари ва усулларини аниқлаб олиш имконини беради.
Маълумки, ҳаракат фаоллиги инсоннинг руҳий фаолиятига ижобий таъсир кўрсатади. Жисмоний машғулотлар натижасида мияда қон айланиши
яхшиланади, ахборотни қабул қилиш, уни ишлаб чиқишни таъминловчи руҳий жараёнларни фаоллаштиради. Жисмоний машқлар таъсирида хотиранинг яхшиланиши, эътиборнинг барқарорлашиши, элементар интеллектуал масалалар ечишнинг тезлашиши, кўриш-ҳаракат реакциясининг фаоллашуви кўп мартаба исбот қилинган.
Н.Айзенк ва Г.Айзенк (1968) экстравертлар ва интровертлар хулқи хусусиятларини кузатганлар:
Экстравертлар - киришимли, секин генерация ва қўзғалиш жараёнинининг сустлиги, кучли, тез ривожланувчи ва барқарор реактив тормозланиш билан ажралиб турадилар.
Интровертларда - қўзғалиш тез ва кучли рўй беради, реактив тормозланиш секин ривожланади, кучсиз ва барқарор эмаслиги билан ажралиб туради.
Тадқиқотлар натижасида олинган маълумотларнинг кўрсатишича экстравертлар қийин топшириқларни яхшироқ бажарадилар. Енгил масалаларда интровертлар ва экстравертлар ўртасидаги фарқ билинмайди. Психомотор фаолияти ўрганилганда интровертлар ва экстра-вертлар ўртасида фарқлар топилди. Экстравертлар кўп хато қилсалар ҳам вазифаларни тез бажарадилар. Интровертлар аниқлик ва тўғриликка катта аҳамият берадилар, бу эса бажариш тезлигининг камайишига олиб келади.
Асаб тизимининг умумий типлари 4 та темперамент асосида ётади: флегматик, сангвиник, холерик ва меланхолик.

• 
  Флегмоник (бўшанг, оғир ) мижозли. Бундай инсонлар кам ҳаракатчан, хотиржам бўлади, ўзига ҳос чидамли, диққатли, ўзини-ўзи назорат қила олади.
  
• 
  Сангвиник ( хушчақчақ) мижоз, улар қийин холатларда бошқаларга нисбатан тетик, ўзига ишонган, атрофдагиларга ижобий таъсир кўрсатадиган, одамларни кайфиятини кўтара олалиган шахслардир.
  
• 
  Холерик ( серғайратлик, жўшқинлик ) мижозли, ўзига ҳос салга ловиллаб кетадиган, кучли ёки тўхтатиб бўлмайдиган тез реакцияли, очиқдан-очиқ жасур тип. Булар фаол, кескин харакатларга мойилдир.
  
• 
  Меланхолик ( ғамгин) мижозлардир, одамларга аралашмайдиган, одамови, ҳафагарчиликка тез берилувчан, қийинчиликларни ўзига оғир оладиган бўлиб, ҳар доим фақат ёмон хавф – хатарни кўради. Меланхоликлар осойишта, яхшилик истовчилар доирасида ўзини яхши ҳис этади.
  

Олимлар спортдаги муваффақият асаб тизимининг типологик хусусиятларига шартли равишда боғлиқ деган хулосага келганлар (А.Н.Крестов-ников, 1951-1955). Шахсни индивидуал психологик хусусиятини ўрганиш инсонларнинг жисмоний машқларни бажаришларида тўғри ёндашиш имконини беради.
Б.А.Вяткин (1978) икки нуқтаи назар мавжуд, деган фикрга келган:

1. 
   исталган спорт туридаги муваффақият асаб тизими ва темперамент хусусиятларига боғлиқ;
   
2. 
   оммавий спортда ва спортнинг алоҳида турларида асаб тизими ва темперамент муҳим роль ўйнамайди, турли типдаги асаб тизими ва ҳар ҳил темпераментли шахслар спортда бирдек натижага эришишлари мумкин.
   

Машҳур психолог П.А.Рудик (1973) тадқиқотлар натижасида шахснинг психологик хусусиятлари жисмоний машқлар таъсири остида муайян, барқарор ўзгариши мумкин, деган фикрга келган. Одатда спорт шахснинг шаклланиши ва ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади, деб ҳисоблаш қабул қилинган. Спорт мусобақалари тиришқоқлик, аҳлоқ ва ирода сифатлари, мардликни тарбиялашга ёрдам бериши Сўнгги йилларда спорт психологиясида В.А.Вяткин (1978), Б.Д.Кретт (1978), М.А.Робер, Ф.Тильман(1988) нинг спортнинг турли турлари намоёндалари асаб тизимининг типологик хусусиятларини ўрганишга йўналтирилган тадқиқотлари кенг тус олди.
Методиканинг мақсади:

1. 
   Талаба ёшлар асаб тизимининг индивидуал типологик хусусиятларини аниқлаш.
   
2. 
   Талаба ёшлар шахсининг типологик хусусиятларини аниқлаш. Тадқиқотлар вазифалари:
   

1. 
   Анкета саволларига берилган жавобларни таҳлил қилиш асосида қўзғалиш, тормозланиш кучи ва уларнинг ҳаракатчанлигини аниқлаш.
   
2. 
   Анкета саволларига берилган жавоблар асосида эмоционал барқарорлик даражасини, темперамент тури, экстраверсия –интроверсияни аниқлаш.
   

Тадқиқот вазифаларини бажариш учун поляк психологи Я.Стреляу (1974) ишлаб чиққан «Темперамент сўровномаси» дан; инглиз психологи Г.Айзенк (1964) тузган тестдан фойдаланилади. Типологик хусусиятларни аниқлаш учун турли сўровномалардан фойдаланилади.