Toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali
Download 0.49 Mb. Pdf ko'rish
|
boshlangich funksiya va aniqmas integral. aniqmas integralning asosiy xossalari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Rahbar: “TABIIY VA UMUMKASBIY FANLAR” kafedrasi o‘qituvchisi Ro’zimurodov Ixtiyor Nishonovich
- Boshlang‘ich funksiya va aniqmas integral. Aniqmas integralning asosiy xossalari Reja
- Boshlang‘ich funksiya va aniqmas integral tushunchalari
- Aniqmas integralning sodda xossalari
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI KI fakulteti DI-11-15 guruh talabasi Olimov A tomonidan “Oliy matematika” fanidan tayyorlagan MAVZU: Boshlang‘ich funksiya va aniqmas integral. Aniqmas integralning asosiy xossalari Rahbar: “TABIIY VA UMUMKASBIY FANLAR” kafedrasi o‘qituvchisi Ro’zimurodov Ixtiyor Nishonovich Qarshi - 2016 R E F E R A T Boshlang‘ich funksiya va aniqmas integral. Aniqmas integralning asosiy xossalari Reja: 1. Boshlang‘ich funksiya va aniqmas integral tushunchalari 2. Aniqmas integralning asosiy xossalari 3. Aniqmas integrallar jadvali Boshlang‘ich funksiya va aniqmas integral tushunchalari Aytaylik, f(x) funksiya biror (a, b) (chekli yoki cheksiz) intervalda aniqlangan boisin Agar (a, b) intervalda f(x) funksiya (f(x)dx ifoda) shu intervalda differensiallanuvchi F (x) funksiyaning hosilasiga (differensialiga) teng boisa, ya’ni ushbu F'(x)=f(x) (dF(x)=fix)dx), xє(a,b) tenglik o ‘rinli bo’lsa , u holda F(x) funksiya (a, b ) intervalda f(x) funksiyaning boshlangich funksiyasi deyiladi. Masalan, 2
x funksiyaning boshlang‘ich funksiyasi 3 3 x F x bo‘ladi, chunki
3 2 3 x F x x f x
, shuningdek,
cos f x x funksiyaning boshlang‘ich funksiyasi
sin F x x bo‘ladi, chunki
sin cos
F x x x f x . (1) munosabatga ko‘ra
0 ( ) F x c F x F x f x
(2) bo‘ladi, bunda c -ixtiyoriy o‘zgarmas son. Shunday qilib,
funksiyalar ham ( )
f x ning boshlang‘ich funksiyalari bo‘ladi. Demak, ( )
f x boshlang‘ich funksiyaga ega bo‘lsa, u cheksiz ko‘p boshlang‘ich funksiyalarga ega bo‘lar ekan.
Ayni paytda, ( ) f x funksiya ixtiyoriy ikkita ( )
va
( ) x boshlang‘ich funksiyalarga ega, ya’ni
,
f x x f x bo‘lsa,
F x c c const
bo‘ladi. Haqiqatan ham,
0
x F x f x f x bo‘lib, Lagranj teoremasining natijasiga ko‘ra
c c const
bo‘ladi va undan
x F x c
bo‘lishi kelib chiqadi. Natijada quyidagi xulosaga kelamiz:
Agar ( ) f x funksiya ,
da boshlang‘ich funksiya ( )
F x ga ega bo‘lsa, u holda
( ) f x funksiya cheksiz ko‘p boshlang‘ich funksiyalarga ega,
2) barcha boshlang‘ich funksiyalarning umumiy ifodasi F x c c const (3) bo‘ladi, ya’ni ixtiyoriy boshlang‘ich funksiya shu ifodadan (o‘zgarmas c ga qiymat berish natijasida) kelib chiqadi.
( )
f x funksiyaning aniqmas integrali deyiladi va
f x dx
kabi belgilanadi, bunda ( )
f x integral ostidagi funksiya,
f x dx integral ostidagi ifoda, integral belgisi. Demak,
(4) 1-misol. Ushbu 5 5x dx integral topilsin.
◄Ta’rifga ko‘ra, bu integral shunday funksiyaki, uning hosilasi 5 5x ga teng. Ravshanki,
6 5 6 F x x c c const
funksiya uchun 6 5 5 5 5 ( ) ( ) 6 0 5 6 6
x c x x
bo‘ladi. Demak, 5 6 5 5 6
х с .►
Eslatma. Agar ( )
f x funksiya
, a b da uzluksiz bo‘lsa, uning aniqmas integrali mavjud bo‘ladi. (Bu tasdiq keyinroq isbotlanadi).
Ko‘pincha funksiyaning aniqmas integrali qaralganda uni qanday oraliqda bo‘lishi ko‘rsatilmaydi. Bunda funksiyaning aniqlanish sohasida qaralayapti, deb hisoblanadi. Aniqmas integralning sodda xossalari
Aniqmas integral ta’rifidan uning quyidagi sodda xossalari kelib chiqadi: 1) Ushbu
f x dx aniqmas integralning hosilasi ( ) f x ga teng bo‘ladi.
f x dx f x
. 2) Funksiya differensialining aniqmas integrali shu funksiyaga teng bo‘ladi (o‘zgarmas son aniqligida)
Xususan, dx x c c const
bo‘ladi. 3) O‘zgarmas sonni integral belgisi tashqarisiga chiqarish mumkin. ( ) ( )
( , 0) kf x dx k f x dx k const k (5)
4) Ikki funksiya yig‘indisining integrali bu funksiyalar integrallarining yig‘indisiga teng:
f x g x dx f x dx g x dx
(6) Eslatma. Yuqoridagi (5), (6) tengliklarni o‘ng va chap tomonidagi ifodalar orasidagi ayirma o‘zgarmas songa barobarligi ma’nosidagi (o‘zgarmas son aniqligida) tengliklar deb qaraladi. Ma’lumki, berilgan funksiyaning hosilasini topish uni differensiallash deyiladi. Berilgan funksiyaning aniqmas integralini topish esa uni integrallash deyiladi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan funksiyani differensiallash va integrallash amallari o‘zaro teskari amallar ekanini payqash qiyin emas. Ma’lumki,
,
ya’ni
F x f x
bo‘lsa, unda
F x c F x f x
bo‘ladi va aksincha bo‘ladi. Aniqmas integrallar jadvali
Funksiya hosilalari jadvali hamda aniqmas integral ta’rifidan foydalanib, ba’zi funksiyalar aniqmas integrallarining jadvalini keltiramiz. 1)
1 dx dx x c
, chunki
1 х с . 2) 1 1 1
n x x dx c n n , chunki 1 1
n x c x n . 3) 1 ln dx x dx x c x , chunki
0
da
ln dx x c x va
1 (ln
) x c x .
0
da
ln
x c x
va
1 ln x c x . 4) ln x x a a dx c a
, chunki ln x x a c a a
. 5) x x e dx e c
, chunki
. 6)
sin cos
xdx x c , chunki
sin x c x . 7) cos sin
xdx x c , chunki
cos x c x . 8)
2 sin
dx ctgx c x , chunki
1 sin
ctgx с x . 9) 2 cos
dx tgx c x
, chunki
1 cos
tgx с x . 10) 2 arcsin
1 dx x c x , chunki 2 1 arcsin
1 x с x
11) 2 arccos
1 dx x c x , chunki 2 1 arccos 1
x . 12) 2 1
arctgx c x , chunki 2 1 1 arctgx с x . 13) 2 1 dx arcсtgx c x , chunki
1 1
arсctgx с x . 14) shxdx chx c
, chunki
shx . 15)
, chunki shx c chx . Yuqorida keltirilgan integrallar jadvali hamda integralning sodda xossalaridan foydalanib, aniqmas integrallarni hisoblashga doir misollar qaraymiz.
2-misol. 2 2 (3 2 7)
3 2 7 x x dx x dx xdx dx
3 2 2 3 2 3 2 7 3 2 7 7 3 2
x x dx xdx dx x c x x x c
3-misol. 2 3 3 2 5 3 2 5 2 3 5 2 1 4 4 1 1 1 1 ( ) 1 1 1 2 4 1 2 1 4 4
x dx dx x dx x dx x x x x x x x dx x x x c c x
3 1
5 3 5 2 2 2 (5 3 ) 5 3 2 x x dx x dx x dx x dx x 3 1 5 1 1 1 1 5 3 8 2 2 1 1 1 10 15 5 3 2 4 1 3 1 3 8 1 1 1 2 5 2 x x x c x x x c
5-misol. 2 2 2 2 2 2 sin
1 cos 1 ( 1) cos
cos cos
x x tg xdx dx dx dx x x x
2 1 . cos dx dx tgx x c x adabiyotlar. 1. Данко II.И, Попов А.Г. Кожевников Т.Я. Высшая математика в упражнениях и задачах: В 2 ч. М. Высш. I I I К 1966. Ч 1-2. 2. Романовский II. И Ряды Фурье. Теория поля. Аналитеческие и специалные функции. Преобразования Лапласа. М.: Наука, 1973 г. 3. Гмурман В. Н. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика. Тoшкент, «Ўқитувчи», 1978 4. Н.М.Жабборов, Е.О.Аликулов, Қ.С.Ахмедова Олий математика. 1-2- қисм . Қарши 2010 5. Гнеденко В. Курс теории вероятностей и математической статистики. М., Высшая школа, 1981.
6. Sirojiddinov S.X., Mamatov M. Ehtimollar nazariyasi kursi. T. О‘qituvchi, 1980.
7. Беклимишсв Д.В. Курс аналитической геометрии и линейной алгебры. М. Наука, 1964. 8. Берман Г.Н Сборник задач по курсу математического анализа. М . Наука, 1965. 9. Бугров Я.С Никольский С.М Элементы линейнойалгебры и аналитической геометрии. М. Наука, 1988. 10. Бугров Я.С Никольский С.М Дифференциалные уравнения. Кратные интегралы. Ряды. Фурье. М. Наука 1961, 1985. 11. Минорский В.И. Сборник задач по высшей математике. М: Наука, 1987. 12. Пискунья Н.С. Дифференциальное исчисления для втузов. М. Наука, 1985. Т. 1-2. 13. Чистяков В.П. Курс теории вероятностей. М.: Наука, 1982. Download 0.49 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling