Toshkent axborot texnologiyalari universiteti u. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev operatsion tizimlar

Linux tizim interfeysi
Linux operatsion tizimini piramida deb hisoblash mumkin (9.1- rasm). Piramida bazasida markaziy protsessor, xotira, disklar, monitor va klaviatura, shuningdek, boshqa qurilmalardan iborat. Uning vazifasi qurilmani boshqarish va barcha dasturlarni tizim chaqiriqlari interfeysi bilan ta’minlashdir. Ushbu tizim chaqiriqlari foydalanuvchi dasturlariga jarayonlar, fayllar va boshqa manbalarni yaratish va boshqarish imkonini beradi. Dasturlar argumentlarni registrlarga (yoki ba’zida stekka) joylashtirish va foydalanuvchi rejimidan yadro rejimiga o‘tish uchun, emulyatsiya qilingan uzilish buyrug‘ini bajarish orqali tizim chaqiriqlarini amalga oshiradilar. C tilida emulyatsiya qilingan uzilish buyrug‘ini yozish imkonsiz bo‘lgani uchun, bu tizim chaqirig‘ida bitta protseduraga ega bo‘lgan kutubxona tomonidan amalga oshiriladi.
Foydalanuvchi interfeysi
Kutubxona Foydalanuvchi
funksiyalari interfeysi
Standart xizmatchi dasturlar
^Tizim (qobiq, kompilyatorlar va b.) Foydalanuvchi

chaqiruvlari rejimi interfeysi Standart kutubxonalar
(open, close, read, write, fork va b.)
Unix operatsion tizimi (jarayonlarni boshqarish, Yadro rejimi xotira, fayl tizimi, kiritish/chiqarish va b.)
Apparat ta’minoti (markaziy protsessor, xotira, disklar, terminallar
va boshqalar)
9.1- rasm. Linux operatsion tizimi darajalari
Ushbu protseduralar assemblerda yozilgan, ammo ularni C tilidan chaqirish mumkin. Har bir bunday protsedura avval argumentlarni kerakli joyga qo‘yadi va keyin emulyatsiya qilingan uzilish buyrug‘ini bajaradi. Shunday qilib, o‘qish (read) tizim chaqirig‘iga kirish uchun C dasturlash tilida protsedura kutubxonasidan read ni chaqirish kerak. POSIX standarti tizim chaqiriqlarining interfeysini emas, balki kutubxona funksiyalarining interfeysini belgilaydi. Boshqacha qilib aytganda, POSIX standarti kutubxona protseduralari uning talablariga javob beradigan tizim nimani ta’minlashi kerakligini, ularning parametrlari qanday bo‘lishi kerakligini, nima qilishi kerakligini va qanday natijalar qaytarilishini aniqlaydi. Standartda real tizim chaqiriqlari hatto esga olinmaydi.
Operatsiontizimvatizimchaqiriqlarikutubxonasigaqo‘shimcharavi shda,
Linuxningbarchaversiyalariko‘plabstandartdasturlarnitaqdimetadi,
ularningba’zilariPOSIX 1003.2 standartidako‘rsatilgan, boshqalariesaLinuxtiziminingturlixilversiyalaridafarqqilishimumkin. Ushbu dasturlarga buyruq protsessori (qobiq), kompilyatorlar, muharrirlar, matnlarni qayta ishlash dasturlari va fayllar bilan ishlash uchun yordamchi dasturlar kiradi. Aynan ushbu dasturlarni foydalanuvchi klaviaturadan ishga tushiradi. Shunday qilib, Linux operatsion tizimidagi uchta interfeys haqida gapirish mumkin: tizim chaqirig‘i interfeysi, kutubxona funksiyalari interfeysi va standart yordamchi dasturlar to‘plamidan tashkil topgan interfeys. Shaxsiy kompyuterlar uchun eng keng tarqalgan Linux distributivlarida ushbu klaviaturaga asoslangan foydalanuvchi interfeysi sichqonchaga yo‘naltirilgan grafikali foydalanuvchi interfeysi bilan almashtirildi, buning uchun tizimning o‘zida hech qanday o‘zgarishlar talab qilinmadi. Aynan shu moslashuvchanlik Linuxni shunchalik mashhur qildiki, unga asosiy texnologiyadagi ko‘plab o‘zgarishlardan omon qolishga imkon berdi. Linux tizimining grafik foydalanuvchi interfeysi o‘tgan asrning 1970yillarida UNIX uchun yaratilgan birinchi grafik foydalanuvchi interfeyslariga o‘xshaydi va Macintosh kompyuterlari va keyinchalik shaxsiy kompyuterlar uchun Windows tizimi tufayli mashhur bo‘ldi. Grafik foydalanuvchi interfeysi ish stoli muhitini yaratadi - bizga tanish bo‘lgan oynalar, belgilar, kataloglar, qurilmalar paneli va o‘tkazish imkoniyati. To‘liq ish stoli muhiti, oynalarning tartibi va tashqi ko‘rinishini, shuningdek, turli xil dasturlarni boshqaradigan va izchil grafik interfeysni yaratadigan ko‘p oynali ma’murni o‘z ichiga oladi. Linux uchun mashhur ish stollari GNOME (GNU Network Object Model Environment) va KDE (K Desktop Environment). Linux grafik foydalanuvchi interfeyslari odatda X11 (yoki oddiygina X) deb nomlanadigan X Windowing System tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. X-server klaviatura, sichqoncha va ekran kabi qurilmalarni boshqaruvchi asosiy komponent bo‘lib, kirish dasturini qayta yo‘naltirish yoki mijoz dasturidan natijani olish uchun javobgardir. Haqiqiy grafik foydalanuvchi interfeysi muhiti odatda past darajadagi kutubxonaning (xlib) tepasida qurilgan bo‘lib, unda X server bilan o‘zaro ishlash funksiyalari mavjud. Grafik interfeys X11-ning asosiy funksiyalarini kengaytiradi, oynalarning ko‘rinishini yaxshilaydi, tugmalar, menyular, belgilar va boshqalarni taqdim etadi. Grafik interfeysdan foydalangan holda Linux tizimlarida foydalanuvchi dasturni ishga tushirish yoki faylni ochish uchun sichqoncha tugmachasini bosishi, fayllarni bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish mumkin va hokazo. Bundan tashqari, foydalanuvchilar xterm terminal emulyatsiya dasturini ishga tushirishlari mumkin, bu ularni asosiy operatsion tizim buyruq satrining interfeysi bilan ta’minlaydi.