Toshkent davlat agrar universiteti agrologistika va biznes fakulteti buxgalteriya hisobi, tahlil va audit kafedrasi

XARAJATLAR VA DAROMADLARNI HISOBGA OLISH
2.1 Xarajatlar to‘g‘risida tushuncha va ular hisobini tashkil qilishning huquqiy-
me’yoriy asoslari. Xarajatlarni guruhlanishi.
“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga
o‘zgartirish va qo‘shimchalarkiritish haqida. 2016 yil 13 aprel. № o‘rq-404.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Mahsulot (ish vaxizmat)larni
ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish
tarkibi to‘g‘risida»gi Nizom. 54- qarori. –T.: O‘zBAMA,2017y. «Qarzlar bo‘yicha
xarajatlar» nomli 24-son BHMS. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya xo‘jalik
faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uniqo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma»
21-BHMS
Xarajatlarningning guruhlanishi. Xarajatlar hisobi buxgalteriya hisobi
vazifalaridan kelib chiqib quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi:
1-jadval
Har qanday hisobotlarning ish bajarishdan maqsadi orasidagi farqlar va
xarajatlar yoki chiqimlarbilan bog‘liq foyda olishdir.

---

9
Mahsulot birligini tayyorlash ish bajarish va xizmat ko‘rsatish uchun sarflangan
xarajatlarni aniqlash bir necha sabablarga ko‘ra asosiy masalalardan biri hisoblanadi:

ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar raqobatbardosh, adolatli sotuv narxini
belgilashda muhim ko‘rsatkich bo‘ladi;

qiymat (tannarx) haqidagi ma’lumotlar bashoratlash va ish- lab chiqarish
xarajatlarini boshqarish asosida yotadi;

xarajatlar haqidagi ma’lumotlardan moddiy schyotlar qoldiqlarini aniqlashda
foydalaniladi.

Xarajatlarhisobdagi eng noaniq so‘zdir. Tannarx yoki xara- jatlarni umumiy
aniqlash odatda quyidagicha ifodalanadi:

xarajatlar resurslardan foydalanish yo‘li bilan aniqlanadi va ularning soni,
nomlarini aniqlaydi;

foydalanilgan resurslarning o‘lchami ko‘rinishida bo‘ladi.

Pul o‘lchov birligini ta’minlaydi va turlicha resurslarni jamlaydi.

Tannarx (xarajat)ni aniqlash hamisha aniq maqsad va vazifalarga bog‘liq.
Xarajatlar tasnifini turli asoslar bo‘yicha amalga oshirish mimkin. Ayrim
xarajatlar ma’lum buyumlar yoki buyumlar par- tiyasiga (turkumiga) tegishli bo‘lishi
mumkin. Boshqa xarajat- larni darhol aniq buyumlar yoki ishlar bilan bog‘lash
mumkin emas.
Sotish tannarxi — ega bo‘lish yoki sotish uchun mahsulot tayyorlash yoki
bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat uchun sarflan- gan xarajatlar miqdori.
Mahsulot tannarxiga(ish, xizmat) ishlab chiqarish jarayoni- da sarflangan
hamma harakatlar qo‘shiladi: tabiiy resurslar, xomMoliyaviy hisobotlarni ishlab
chiqarish tannarxlarga mansub xarajatlarni anglatadi va «Tovar-moddiy zaxiralar»
asosini tash- kil etadi.

---

10
Muomalada bo‘lmagan xarajatlarga korxonaga olib kelish lozim bo‘lgan, lekin
tovar-moddiy zaxiralari tannarxiga kirmay- digan hamma xarajatlar kiradi. Ularga
sotish uchun ilmiy ishlab chiqarishlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar, kreditlar
bo‘yicha foiz to‘lovlari kiradi.
Agar korxona ishlab chiqarish hajmini oshirsa, ortib bora- yotgan mahsulot
sonini ishlab chiqarish uchun talab qilinadigan resurslar soni ham ortishi kerak. Ishlab
chiqarish hajmining ortishi xarajatlarning ham o‘sishiga olib keladi.
O‘zgaruvchan xarajatlar— ishlab chiqarish hajm o‘sishiga proporsional
ravishda o‘zgarib boradigan umumiy miqdor safi. O‘zgaruvchan xarajatlarga tipik
misol qilib sarflanadigan material va xomashyolarni, elektr energiyasiga talab
qilinadigan stanok- larga to‘lanadigan to‘lovlarni (ishlatilgan stanoklar mashina soat-
lari soniga to‘g‘ri proporsional ravishda o‘zgaradi), mehnatga davriy haq to‘lash va
boshqalarni ko‘rsatish mumkin.
O‘zgaruvchan xarajatlarni aniqlashda ishlab chiqarish hajmining proporsional
ravishda o‘zgartiruvchi yagona o‘lchov birligini topish lozimZ
Xarajatlar tarkibi O‘zbekiston Respublikasida «Mahsulot (ish va xizmat)larni
ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom»da belgilab qo‘yilgan.
1-
rasm

---

11
2-rasm. Egri va to‘g‘ri xarajatlar tarkibi hamda ularning hisobi.