Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
10.3. Sanitar-gigiyenik holat va uni yaxshilash choralari samaradorligini 
baholash 
Korxonada  mavjud  ish  joylarida  sanitar-gigiyenik  holatlarni  baholash  sanitar-
gigiyenik  normalardan  chetlanishlar  mavjud  bo’lgan  vaqtlarda  o’tkazilishi  mumkin. 
Absolyut  chetlanishlar  katta  diapazonlarda  o’zgarishlari  mumkinligining  sababini 
ularni 3 zonaga bo’lib o’rganish tavsiya etiladi: (ishlash) qulay, qoniqarsiz (noqulay), 
yo’l qo’yib bo’lmaydigan. 
Qulay  zonaga  tegishli  ko’pchilik  ko’rsatkichlarni  aniqlagan  holda  sanitar-
gigiyenik  holat  haqida  tasavvurga  ega  bo’lish  mumkin.  Bunda,  asosan  quyidagilar 
hisobga  olinadi:  yorug’lik,  zararli  moddalar,  gazlar,  aerozollar,  mikroiqlim,  ya’ni 
havo  harorati,  namlik,  havo  harakati  tezligi,  mexanik  silkinishlar,  ya’ni  vibratsiya, 
shovqin, nurlanish, atmosfera bosimi kabi ko’rsatkichlar.  
Sanitar-gigiyenik holatni baholashda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi: 
1.  Mehnat  sharoitiga  ko’ra  qulay  zonaga  tegishli  bo’lgan  ish  joylari  hajmini 
belgilovchi (K
ij
) koeffitsient quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
K
ij 
= M
+ 
: M
U   
  (10.4.) 
Bu yerda: 
M
k
 - qulay ish sharoitiga ega bo’lgan ish joylari miqdori;  
M
U
 - umumiy ish joylari miqdori. 
2. Mavjud ish joylarida norma chegaralaridan pastki tomonga chekinishlarga ega 
bo’lgan  ishlash  sharoitlarining  sanitar-gigiyenik  ko’rsatkichlari  hajmi  (K
s
) 
koeffitsienti. 
 3.Korxona  bo’yicha  sanitar-gigiyenik  normalarga  mos  kelmaydigan  holatlarda 
ishlaydigan ishchilar hajmi (K
in
) koeffitsienti quyidagi formula orqali topiladi: 
Kin = Ir
.n
 : I
U    
(10.5.) 
Bu yerda: 
I
r.n
  –sanitar-gigiyenik  normalarga  mos  kelmayligan  holatlarda  ishlaydigan 
ishchilar miqdori;  

---

 
191 
I
u
 –umumiy ishchilar miqdori. 
4.  Korxonada  ish  vaqti,  ish  kuni  qisqartirilishi  va  noqulay  sanitar-gigiyenik 
sharoitdagi  mehnat  bilan  band  ishchilarga  qo’shimcha  dam  olish  kunlarini  hisobga 
olgan holda ishlatilish koeffitsienti (K
p
). 
K
p
=T : (T+P)   (10.6.) 
Bu yerda: 
T - umumiy ishlagan vaqt, 
P - ish kunining qisqartirilishi va qo’shimcha dam olish kunlari berilishi sababli 
ishlatiladigan vaqt. 
Yuqorida  ko’rib  o’tilgan  ko’rsatkichlar  bo’yicha  kichik  bo’limlar,  ishlab 
chiqarish  korpuslari  va  shu  kabilarda  sanitar-gigiyenik  holat  bo’yicha  ma’lum 
tahlillar  o’tkazilishi  mumkin.  Bu  turdagi  tahlillar  bizga  qaerda  va  qanday    noqulay 
yoki  yo’l  qo’yib  bo’lmaydigan  sanitar-gigiyenik  holat  mavjudligini,  u  erda  band 
ishchilar  miqdori,  ish  vaqti,  ish  kuni  qisqartirilishi  va  noqulay  sharoitdagi  mehnat 
bilan band ishchilarga qo’shimcha dam olish kunlarini hisobga olgan holda ishlatilish 
koeffitsienti hajmini aniqlash imkonini beradi. 
Korxonada  mehnat  sharoitlarini  umumiy  holda  baholash  juda  mushkul.  Lekin 
baribir  mehnat  sharoitlarini  baholashda  asosiy  ko’rsatkich  bo’lib  yalpi  ish  vaqti 
jamg’armasi  hisoblanadi,  chunki  bu  yerda  nafaqat  sanitar-gigiyenik  elementlar 
hisobga olinadi. 
Sanitar-gigiyenik  holat  va  uni  yaxshilash  choralari  samaradorligini  baholash 
jarayonida  mehnat  sharoiti  holatining  o’zgarishi  va  shuningdek,  o’tkazilgan 
tadbirlarning iqtisodiy-ijtimoiy natijalari  tahlil qilinadi.  Ish joylarida mehnat sharoiti 
holatining  o’zgarishi  to’g’risida  quyidagi  asosiy  ko’rsatkichlarni  kuzatish  mumkin: 
havo  tarkibidagi  zaharli  moddalarning  kamayishi,  yorug’lik  va  mikroiqlimning 
yaxshilanishi, nurlanishning pasayishi va boshqalar. 
Korxonalarda sanitar-gigiyenik holatni yaxshilash borasidagi ishlarning ijtimoiy 
natijalari quyidagi ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi: 
- normal mehnat sharoitlarida ishlovchi ishchilar sonining oshishi; 
- kasbiy nosozliklar va noqulayliklarning pasayishi; 

---

 
192 
-  mehnatning  noqulay  sharoitlari  bilan  bog’liq  bo’lgan  kadrlar  harakati  va 
korxona ichki migrastiyasi darajasining pasayishi. 
Iqtisodiy  natijalar  esa  iqtisodiy  samaradorlik  darajasi  bilan  hisoblanadi.  Bu 
korxonada  sanitar-gigiyenik    holati  yaxshilangan  ishchilarga  oldindan  to’lanadigan 
kompensastiya va qo’shimcha to’lovlar miqdorining kamayishi bilan izohlanadi.