Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "iqtisodiyot" fakulteti inson resurslarini boshqarish kafedrasi mehnat statistikasi fanidan

Касбларнинг тўла ўриндошлиги деганимизда, маълум ихтисос (касб)даги ходимнинг барча меҳнат функциялари бошқа кишига юклатилиши ва бошқа ишни қилиш учун ўз функциясини бажаришдан тамомила озод қилиниши тушунилади (масалан, навбатчи чилангарга навбатчи электрикнинг вазифаси юклатилади, электрик эса бу вазифадан бутунлай озод қилинади ва ҳ.к.).
Касбларнинг қисман ўриндошлиги деганимизда, у ёки бу ходимга қўшимча равишда бошқа ходимларнинг баъзи меҳнат функциялари юклатилиши, аммо кейингилар ўз вазифаларидан бутунлай озод бўлмаслиги, балки одатдаги функцияларидан қисман бўшашини тушунамиз. Бу, ходимлар сони камайтирилишига, яъни меҳнат ресурсларининг маълум даражада тежалишига олиб келади.
Ускуналарга хизмат кўрсатиш бўйича функциялар ўриндошлиги ходимларнинг иш куни билан таъминланишини оширишга, ёрдамчи ходимларнинг иш вақтидан фойдаланишларини яхшилашга, асосий ходимларнинг иш вақти нобудгарчиликларини камайтиришга имкон беради.
Вақти-вақти билан ишда банд бўладиган ёрдамчи ходим ва иш билан доим таъмин этиладиган кўмакчи ишчиларнинг касб ўриндошлиги хийла самаралидир. Масалан, созловчилар кўпроқ иш куни бошида, ўрта ва капитал таъмирлаш ишларини бажарувчи чилангарлар бутун иш вақти давомида иш билан банд бўладилар. Бундай шароитда созловчилар билан таъмирловчилардан комплекс бригада тузиш мақсадга мувофиқдир. Шундай қилинганда бутун бригада жиҳозларни созлашда ишлар экан, иш куни бошида барча ускуналар тез ишга солинади, иш куни давомида эса созловчилар таъмирлаш ишларига жалб этилади. Иш куни давомида бир қанча машинани бир вақтнинг ўзида қайтадан созлаш зарур бўлиб қолганда, бу ишларни яна бутун бригада кучи билан бажарса бўлади. Иш ана шу тариқа ташкил этилса, асосий ходимларнинг созловчилар ишига қараб бекор туриб қолиш ҳоллари камаяди.
Ҳар ҳолда меҳнатнинг касблар ўриндошлиги асосида ташкил этилиши пухта тайёргарлик ишларини олиб боришни талаб этади. Тайёргарлик эса қуйидагилардан иборат бўлади:
Биринчидан, ўриндош ишларнинг ҳажми иш куни давомида ҳар бир ижрочининг иш билан таъмин этилиш даражаси (одатда, иш кунини тўла фотография қилиш йўли билан) синчиклаб ўрганилади. Бу билан ходимнинг асосий ишдан ташқари қанча бўш вақти қолиши, унга юклатиладиган қўшимча вазифаларнинг оғир-енгиллиги ва демак, ходимларнинг бу вазифаларни ўз вақтида тўла бажара олиши мумкинлиги аниқланади;