Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "iqtisodiyot" fakulteti inson resurslarini boshqarish kafedrasi mehnat statistikasi fanidan

Макро ва микроиқтисодиёт ишлаб чиқариш тармоқларида меҳнат тақсимотининг учта даражаси мавжуд: умумий меҳнат тақсимоти; ҳусусий меҳнат тақсимоти; қисман меҳнат тақсимоти.
Умумий меҳнат тақсимоти - бу, макроиқтисодиёт ишлаб чиқаришининг энг йирик тармоқлар, чунончи, қишлоқ хўжалиги, саноат, қурилиш, транспорт ва ҳоказоларга ажратилишидир.
Умумий меҳнат тақсимоти – бу, кишилар фаолиятининг ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқаириш соҳалари ўртасидаги меҳнат тақсимоти, бу соҳалар орасида эса, саноат, қишлоқ хўжалиги, транспорт алоқа савдо, ҳалқ таълими, фан давлат бошқаруви, маданият, санат вахоказолар ўртасидаги меҳнат тақсимоти киритилади. Ана шу соҳалар ўратасилаги ходимларнинг тақсимланиши умумий меҳнат тақсимоти ва жамиятнинг айрим мамлакат ва унинг минтақаси ижтимоий-иқтисодий ривожланиши жараёнида ўзгаришлар таснифи бўлиб хизмат қилиши мумкин¹.
Хусусий меҳнат тақсимоти – бу, ҳам макроиқтисодиёт ишлаб чиқариш йирик тармоқларининг тур ва кичик турларга ажратилишидир. Саноат тармоғи, масалан, машинасозлик, тўқимачилик ва ҳоказо соҳаларга ажратилади, тўқимачилик соҳасининг ичида эса ип газлама, жун газлама ва ҳоказо соҳалари бўлади.
Хусусий меҳнат тақсимоти умумий меҳнат тақсимотиниг сохалар ва тармоқлар ичидаги тақсимотни назарда тутади. Масалан, саноат тармоқлари кичик соҳалар, бирлашмалар, айрим корхоналарга бўлинади; қишлоқ хўжалиги деҳқончилик ва чорвачиликка, улар ичида эса иқтисослаштирилган тармоқЛарга (ғалла, пахта, картошка етиштириш, буғдойчилик, гушт, сут, жун етиштириш ва шу кабиларга) бўлинади. Саноатда бўлгани каби қишлоқ хўжалигида ҳам хусусий меҳнат тақсимотининг пировард босқичи иқтисослаштирилшан айрим корхона хисобланади. Бу хилдаги хусусий меҳнат тақсимоти ноишлаб чиқариш сохасининг ҳар қандай тармоғида: халқ таълимида, тиббиётда, транспортда, давлат бошқаруви ва хакозаларда мавжуддир².
Қисман (айрим) меҳнат тақсимоти – бу, микроиқтисодиёт ишлаб чиқаришида, яъни бир корхона ичида меҳнатнинг касб ва ихтисослар бўйича цехларга, участкаларга ва алоҳида ижрочиларга тақсимланишидир.
Айрим меҳнат тақсимоти ишлар ва меҳнат функцияларининг айрим корхона ва алоҳида ташкилот ходимлари ўртасида: цехлар, участкалар, бригадалар, гуруҳлар, звенолар, айрим ижро этувчи ходимлар бўйича, шунингдек уларнинг касб малака гуруҳлари ўртасида тақсимланишини назарда тутади. Меҳнат тақсимотининг бу тури анча мураккаб ва муҳим бўлиб, унда муайян ва меҳнат жараёнлари алоҳидамеҳнат тақсимоти доирасида содир бўлади. Иқтисодий натижалар ҳам ана шу даражада амалга оширилади, ижрочиларнинг ихтисослашуви ва улар касб маҳоратининг ортиши, ихтисослашган юқори унумли асбоб-ускуналарнинг татбиқ этилиши, меҳнат унумдорлигининг ортиши. Муболағасиз шуни айтиш мумкинки, хозирги замон техникаи, технологияси ва ижтимоий-иқтисодий тараққиёт бўлиши мумкин эмас³.
Ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш корхоналарининг амалиётда меҳнат тақсимотининг қуйидаги шакллари ҳам бор: функционал меҳнат тақсимоти; технологик меҳнат тақсимоти; малакали меҳнат тақсимоти.
Ходимлар алоҳида гуруҳларининг ишлаб чиқаришдаги вазифалари ва роли ижтимоий характерига биноан тақсимланиши функционал тақсимот, дейилади. Асосий функционал гуруҳларга қуйидагилар киради: ходимлар, муҳандис-техник ходимлар, хизматчилар, кичик хизматчи ходимлар (фаррошлар, гардеробчилар, хат ташувчилар) ва қоравуллар (қўриқчилар ва ёнғиндан сақловчилар). Ходимлар гуруҳи асосий ва ёрдамчи ходимларга бўлинади. Технологик жараённинг барча босқичларида асосий маҳсулотни бевосита тайёрлашда қатнашувчи ходимлар (тўқувчилар, ип йигирувчилар, матоларни бўёвчилар) асосий ходимлар ҳисобланади. Ёрдамчи ходимлар асосий ходимларнинг нормал, узлуксиз ишлашини таъминлашади.
Вазифалар ва уларни бажариш учун керакли меҳнат кўникмаларининг техникавий хусусиятларига қараб функционал гуруҳлар ичида касб ва ихтисослар бўйича меҳнат тақсимоти профессионал ёки технологик меҳнат тақсимоти, дейилади. Тўқимачилик ишлаб чиқаришида, масалан, йигирувчилик, хусусан, тўқимачилик ва ҳоказолар ана шундай тақсимотга мисол бўла олади. Профессионал меҳнат тақсимотининг икки хили бор: предметбай (деталбай) ва операциябай меҳнат тақсимоти. Предметбай меҳнат тақсимотида ходим тайёр буюм ёки қисм ишлаб чиқаради. Операциябай меҳнат тақсимотида эса буюмни (детални) тайёрлаш қатор амалларга бўлиниб, ҳар қайси амални алоҳида ходим бажаради. Феодализм жамиятида цех ҳунармандчилиги кўринишидаги предметбай меҳнат тақсимоти ҳукмрон бўлиб, унда ҳар бир уста (аравасоз, этикдўз, темирчи, кулол, қўхнадўз ва ҳ.к) битказиб, тайёр қилинган буюм чиқаришга ихтисослашган. Операциябай меҳнат тақсимоти эса капиталистик манфактурада кенг миқиёсда қўлланилган. Бунда тор ихтисослашув ҳунармандчилик меҳнат қуроллари негизида меҳнат самарадорлигининг кескин ўсишини таъминлайди.
Касбий меҳнат тақсимоти ходимларнинг ихтисосларига қараб амалга оширилади. Бунда иш жойида у ёки бу касб (ихтисос) бўйича иш бажариш назарда тутилади. Ҳар бир тур иш (хизмат) ҳажмига қараб ишчиларга бўлган талабни - цех, участка, ишлаб чиқариш, корхона, бирлашма ва ҳакозалар учун касблар бўйича талаб қилинадиган ходимлар сонини белгилаш мумкин.
Бир хил усулда бажариладиган вазифалар (ишлар, хизматлар) мураккаблигига қараб меҳнатнинг касблар ичида разрядларга бўлиниши квалификацион (малакали) меҳнат тақсимоти дейилади. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1996 йил 24 июлдаги фармонига асосан Ўзбекистон корхоналарида 22 разрядли ягона тариф сеткаси тавсия этилган. Унда кўрсатилган тоифалар ишчилар ва хизматчилар меҳнатининг мураккаблигидаги фарқланишлар асосида қарор топтирилган бўлиб, улардан 1-8 разрядлар тоифалари ишчилар меҳнатини тарификациялаш учун ажратилган. Бунда тариф разрядлари орасидаги фарқ ўртача 7,7 фоизни ташкил қилади. Шу билан бирга мутахассис ва хизматчилар тариф разрядлари бўйича меҳнатга ҳақ тўлаш 9-16 разрядлардан, разрядлар орасидаги фарқ эса 6,62 фоиздан иборат. Маълумки, бунга қадар ишчилар тариф разрядлари орасидаги фарқ (диапазон) 3,65 ва мутахассислар тариф разрядлари орасидаги фарқ эса 4,54 фоиздан иборат эди.
Янги тариф тизими олдингисига нисбатан анча кучайтирилган бўлиб, «нўлинчи» разряд 550 дан 600 гача оширилади. Ягона тариф сеткаси бўйича «нўлинчи» разряддан бошлаб иш ҳақининг ўсиб бориши билан тариф коэффициенти ҳам ортиб боради. Бу меҳнаткашларнинг моддий манфаатдорлигини ошириш билан бирга уларни янада яхши ва самарали ишлашга, ўз малакаларини мунтазам оширишга ундайди.
Корхоналардаги меҳнат тақсимоти шакиллари ходимларнинг ўрнашиб қолишига, меҳнат ресурсларининг билим ва маданий савиядан фойдаланиш даражасига, яъни меҳнат унумдорлигига ижобий таъсир кўрсатади. Иш вақтидан тежамкорлик билан ва тўлиқ фойдаланиш учун шароит яратиш, ҳар бир ходимнинг меҳнатини мумкин қадар мазмунли ва қизиқарли қилиш, саломатлиги ва иш қобилияти сақланиб қолишини таъминлаш – давлат ва нодавлат корхоналаридаги меҳнат тақсимоти оқилона бўлишига қўйиладиган талаблар ана шулардан иборат.
Меҳнат тақсимотининг асосий афзалликлари шундаки, бунда юқорида баён этилганидек, ходимнинг меҳнати ихтисослашиб, иш унуми ошади. Вазифалар доираси чекланганлиги учун уларни кўп марта такрорлайверишга тезроқ мослашиб қолиш, керак ҳаракатларни автоматик бажаришга кўникиш, энг муккамал иш усул ва услубларини топиш ҳамда пировард- натижада вақт ва кучни тежашга эришиш имкони туғилади.
Аммо, ихтисослаштиришнинг, айниқса, юқори даражада ихтисослаштиришнинг афзаликлари билан бирга иқтисодий, айниқса, ижтимоий ва психологик жиҳатдан жиддий камчиликлари ҳам бор.
Ҳар бир ходимга фақат битта вазифа ёки битта иш усули, масалан, йигириш жиҳозларида йигирувчига узилган ипларни улаш, ўрнатувчига пилик алмаштириш, рамкадаги пиликка қараб туриш ва ҳоказолар топшириб қўйилса, шундагина тўлиқ ихтисослаштириш содир бўлади.
Функционал меҳнат тақсимотининг биринчи ижтимоий камчилиги –ходимнинг кундалик меҳнатини мазмундорликдан, ижодий элементлардан бутунлай маҳрум қилишдир. Бунда меҳнатнинг ёки хизмат кўрсатишнинг қизиқарлилиги қолмайди ва у инсоннинг дастлабки ҳаётий эҳтиёжига айлана олмайди. Бундан ташқари, тор ихтисослаштириш мустақил республикамизнинг меҳнатга лаёқатли аҳолиси эришган интелектуал даражадан тўлиқ фойдаланиш имконини бермайди, қолаверса, ўқимишли ва қобилиятли ёшларни қаноатлантирмайди, бу ҳол ходимларнинг қўнимсизлигига манба бўлиб хизмат қилиши мумкин.⁴
Функционал меҳнат тақсимотида меҳнат жараёни ҳаддан ташқари майдалашиб кетишининг иккинчи психофизиологик камчилиги унинг зерикарлилиги, натижада тез толиқтириш ва иш қобилиятини пасайтириб юборишидир. Ҳаддан ортиқ зерикарли меҳнат асабий-психик касалликларга сабаб бўлиши ҳам мумкин.
Меҳнат психологлари билан меҳнат физиологларининг илмий тадқиқотлари зерикарли, бир хилдаги меҳнатнинг оқибатлари ёмонлигини тўлиқ тасдиқлади. Кундалик вазифаларнинг хилма-хил бўлиши турли туйғу органларини ва турли мускул гуруҳларини галма-гал ишга солиш – бу, асаб индукцияси қонунига биноан меҳнат жараёнида дам олишга имкон беради. Бунинг тескариси, яъни бир хилдаги ҳаракатларни тез-тез такрорлайвериш эса ходимнинг функционал ҳолатига ёмон таъсир кўрсатади. Бунинг сабаблари, биринчидан, оддий ҳаракатлар миянинг фаол ижодий ишлашини талаб қилмай, кам миқдордаги асаб элементлари иштирокида бажарилиб, айни вақтда бу асаб элементлари кўпчилигининг тонуси паст бўлиши натижасида кишини уйқу босиб, уни енгиш учун анчагина зўр бериш талаб қилинади, иккинчидан, худди ўша ҳаракатларни ҳадеб такрорлайвериш яна шу кичкина бир гуруҳ асабларнинг ҳаддан ташқари зўриқишига олиб келиб, уларни тез чарчатиб қўяди.
Бир хилдаги иш қилаверилганда ижодий асос йўқлиги боис ўз меҳнатига қизиқиш йўқолади, бу ходимлар кўнимсизлигига сабаб бўлади.
Зерикарли ишга нисбатан реакция ҳар хил бўлиб, бу нарса одамнинг психологик хусусиятларига, маълумот даражаси ва меҳнат фаолиятига, стажига боғлиқ. Эркаклар ва юқорироқ маълумотли кишилар зерикарли ишга, айниқса, чидамсиз бўлишади. Иш стажи кўп бўлганда бир хилликка кўникиш, ишни автоматик бажара билиш ва бошқа нарсаларни ўйлай олиш мумкин бўлиб қолади.
Меҳнатнинг зерикарлиги фақат иш усулларининг хилма-хил эмаслигигагина эмас, балки уларнинг давом этиш вақтига ва бунинг ҳосиласи сифатида иш усулларининг такрорланиш тезлигига ҳам боғлиқ. Физиологларнинг маълумотларига кўра, ана шу аломатга биноан меҳнат шароити 1-жадвалда келтирилган.
1-жадвал
Бир хил иш усулларининг такрорланиш тезлигига кўра меҳнатнинг зерикарлилик даражаси

Бир иш куни давомидаги зерикарлилик улуши иш вақти фондининг 75 % идан зиёд бўлганда меҳнат зерикарлилигининг тавсифи	Бир хил усулларнинг соатига такрорланиш сони
Нормал (кам зерикарли)	180 гача
I тоифа (кўпроқ зерикарли)	181-300
II тоифа (кўп зерикарли)	301-600
III тоифа (жуда кўп зерикарли)	600 дан ортиқ

Муайян шароитда ҳаддан ташқари ихтисослаштириш меҳнат унумдорлигини шу қадар ўстириб юборадики, бундай ҳолатга эътиборсизлик билан қараш ярамайди. Бу, жумладан, узлуксиз-поток ишлаб чиқаришга тааллуқлидир. Бундай ҳолларда зерикарлиликнинг салбий оқибатларини бартараф этиш учун меҳнат психологияси ишлаб чиқадиган махсус чоралар кўрилиши керак. Масалан, ходимларни вақти-вақти билан бир операциядан (иш туридан) иккинчисига ўтказиб туриш, функционал музика эшиттириш, иш куни давомида конвейернинг ҳаракат тезлигини ўзгартириб туриш ана шундай чоралардан бўлиб, бунинг натижасида меҳнат ритми ўзгаради-да, инсон организмида тез, фойдали ўзгариш юз бериб, бунда одамнинг мияси ҳам иштирок этади.

Функционал меҳнат тақсимотининг учинчи – иқтисодий камчилиги шундай иборатки, муайян шароитда меҳнат ва ускуналар унумдорлиги, маҳсулот сифати ташкилий сабабларга кўра пасайиб кетиши мумкин. Чунончи, кўп жиҳозларда ишлашда у ёқ-бу ёққа бориб-келиш вақти мажбуран кўпаяди. Агар жиҳозларга комплекс хизмат кўрсатишда йигирувчи ўз зонасини бир марта айланганининг ўзида узилган ипларни улаб, пиликли ғалтакларни ўрнатиб, зарурат бўлган жойлардаги гард-чангларни қоқиб-тозалаб ҳам қўйса, функционал меҳнат тақсимотида эса бир ходим узилган ипларни улаш учун зонани айланиб чиқади-да, иккинчиси ғалтак ўрнатиш учун, учинчиси эса жиҳозларни қоқиб-тозалаш учун худди ўша йўлни босиб ўтади. Масалан, узилган ипларни улаш сингари биттагина, тасодифий усулни бажарганда кўп станокчи одатдагидан кўпроқ жиҳозга хизмат кўрсатиши керак бўлиб, бу эса навбат келишини кутиб, бекор туриш вақти кўпайиши оқибатида ускуналар унумдорлиги пасайишига олиб келади. Вазифалар алоҳида ижрочилар ўртасида тақсимлаб қўйилганда, меҳнат натижаси учун маъсулиятсизлик содир бўлиб, маҳсулот сифати пасайиб кетиши мумкин. Масалан, узлуксиз поток ишлаб чиқаришида нуқсонли маҳсулот тайёрлашга йўл қўймаслик учун оралиқ назорат керак. Бироқ, йигирув машиналарида эса бундай қилиб бўлмайди, чунки узилган ипларни улаш билан пилик ўрнатиш учун амалда алоҳида-алоҳида маъсул одамлар белгилаб қўйишнинг иложи йўқ.