Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «sotsiologiya»

2. Startifikatsiya modellari va turlari
Bernard Barber individlarning sotsial tizimlarda turli xolatlarni egallashiga qarab, ularning ierarxiyasi asosida sotsial stratifikatsiyaning piramida va romb shaklidagi ikki modelini yaratgan¹¹⁴. U o‘zining stratifikatsion modellarini uch toifaga ajratgan: yuqori qatlam, o‘rta qatlam va quyi qatlam.
Yuqori qatlam – aholining elitasini tashkil etuvchi ozchilik bo‘lib, ularning daromadini nazorat qilish soliq solish orqali amalga oshiriladi.
O‘rta qatlam – sotsial ierarxiyaning ikki qutbi oraisdagi oraliqni egallovchi insonlar guruhi bo‘lib, ular daromadining miqdori, iste'mol qilish qobiliyati va xarakteri, turmush uslubi va asosiy qadriyatlari kabi ko‘rsatkichlar orqali bir-biriga yaqin turadilar. Ammo ular ma'lumoti, mashg‘ulot turi, daromad manbai kabi kriteriylar orqali farqlanadi. Shunga qaramay, o‘rta qatlam jamiyat barqarorligi va farovanligini ta'minlab turuvchi poydevor sanaladi. Mazkur qatlam ko‘lami qanchalik keng bo‘lsa, u yuqori va quyi qatlam kamchiliklarini osonlik bilan bartaraf eta oladi.
Quyi qatlam - yuqori turuvchi qatlam bilan mustahkam aloqalarga ega bo‘lmagan va jamiyatning “tubini” tashkil etuvchi insonlar guruhi. Ularni ba'zi adabiyotlarda autsayder¹¹⁵lar nomi bilan ham atashadi.
Piramidal va romb shaklidagi stratifikatsion modellar jamiyatda hamisha ozchilikni tashkil etuvchi elita qatlami borligini ko‘rsatadi. Shu bilan bigalikda piramida ko‘rinishidagi stratifikatsion tizimlarda o‘rta qatlam elita qatlamidan ko‘proq bo‘lsada, aksariyat insonlar quyi qatlamda joylashganini ko‘rish mumkin. Barberning fikricha, so‘nggi yuz yil ichida g‘arb jamiyati piramida ko‘rinishidagi tipdan romb ko‘rinishidagi timpga o‘tdi. Olimning fikricha, zamonaviy tipdagi jamiyatlarda endilikda taraqqiyot vaturmush darajasiningn ko‘tarilishi natijasida romb shaklidagi stratifikatsion model qaror topadi va shakllanadi.
U.Uorner tomonidan ishlab chiqilgan AQSh jamiyatining olti sotsial sinfdan iborat bo‘lgan stratifikatsion modeli g‘arbning bir qator sotsiolog olimlari (K.Devis, U.Mur, R.Koleman, L.Reyuoter, R.Darendorf) tomonidan rivojlantirildi. Mazkur model asosini sotsial ierarxiya tashkil etadi. Unga ko‘raAQSh jamiyati stratifikatsiyasi quyidagicha ko‘rinishga ega¹¹⁶:

• 
  Yuqori yuqori sinf – umummilliy korporatsiyaning bosh boshqaruvchisi, nufuzli firmaning boshlig‘i, yuqori harbiy unvon egasi, federal sudya, birja egasi, yirik arxitektor, yuqori malakali shifokor, arxiepiskop
  
• 
  Yuqori sinf – o‘rta darajadagi firmaning boshqaruvchisi, muhandis-mexanik, gazeta egasi, amaliyotchi shifokor, amaliyotchi yurist, kolledj o‘qituvchisi
  
• 
  Yuqori o‘rta sinf – bank kassiri, munitsipal kolledj o‘qituvchisi, o‘rta darajadagi boshqaruvchi, maktab o‘qituvchisi
  
• 
  O‘rta o‘rta sinf – bank xodimi, tish shifokori, boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi, sug‘urta kompaniyasi xodimi, magazin boshqaruvchisi, malakali usta
  
• 
  Quyi o‘rta sinf - Avtomexanik, parikmaxer, barmen, jismoniy mehnatda band bo‘lgan malakali ishchi, mehmonxona xizmatchisi, pochta xodimi, politsiyachi, yuk mashinasi haydovchisi
  
• 
  O‘rta quyi sinf – taksi haydovchisi, o‘rta malakali ishchi, benzin quyuvchi, ofitsiant, shveytsar
  
• 
  Quyi quyi sinf – idish yuvuvchi, uy xizmatkori, bog‘bon, shaxtada ishchisi, supuruvchi va h.k. davlat qaramog‘idagi ishsizlar.
  

Rossiyalik sotsiologlar Z.T.Golenkova vaE.D.Igitxanyanning fikricha¹¹⁷, bugungi kunda jamiyatning uchta stratifikatsion modelini ajratib ko‘rsatish mumkin: limon, eyfel minorasi va yerga bosilgan piramida modeli. Olimlarning ta'kidlashlaricha, bozor iqtisodiyoti rivojlangan iqtisodiy barqaror mamlakatlarda limon shaklidagi stratifikatsion modelni ko‘rishimiz mumkin. Eyfel minorasi modeli ko‘p hollarda Lotin Amerikasi mamlakatlariga xos bo‘ladi. Ularda quyi qatlam ko‘lami keng bo‘lsada, o‘rta qatlam yuqoriga cho‘zilgan bo‘ladi. yerga bosilgan piramida modeli markaziy va Sharqiy yevropa, jumladan, ittifoq qulashidan keyingi ilk yillardagi Rossiya uchun xos bo‘lib, unda 80 foizga yaqin jamiyat a'zolari quyi qatlamga, 3-5 foizi elitaga kiradi. O‘rta qatlam esa deyarli mavjud bo‘lmaydi.
Stratifikatsiya turlari.
Pitirim Sorokin “Sotsial stratifikatsi nazariyasi” asarida stratifikatsion tizimning tarixiy rvojlanishga ko‘rsa ketma-ket paydo bo‘lgan to‘rtta tipini ajratib ko‘rsatgan. Ular stratifikatsion rvojlanishning bosqichlari sanaladi.

• 
  Quldorlik tizimi
  
• 
  Kasta tizimi
  
• 
  Soslovie tizimi (tabaqalar)
  
• 
  Sinflar tizimi
  

Shunga ko‘ra, quldorlik – kishilarni qaram qilishning iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy shaklidir. Kastalar (guruh, toifa, tabaqa) – odam tug‘ilganidan boshlab a'zo bo‘lib qoladigan ijtimoiy guruhlar (stratalar)dir. Tabaqalar – taomillar yoki huquq, qonunlari bilan mustahkamlangan nasldan-naslga o‘tuvchi huquqlar va burchlarga ega bo‘lgan ijtimoiy guruhlar. Sinflar – sinflar paydo bo‘lishi XVIII-X1X asr bilan bog‘liq. AQSh - o‘rta sinflar jamiyati. AQShda 4 ta asosiy sinflar bor: oliy; o‘rta; ishchi; quyi sinflar.

Ko‘plab sotsiologlar jamiyatda kishilarning sotsial mavqyeini, tabaqa va qatlamlarini aniqlashda stratifikatsiyalashning sotsial 7-xil vertikal tabaqalanish holatidan foydalanib o‘rganishga harakat qilingan. Ushbu stratifikatsiya tiplari alohida bir-biridan ajralgan holda emas, balki bir-birini to‘ldirish va o‘zaro bog‘lanib, mutanosiblashib ketishi bilan turmushda, sotsial-jamiyatda namoyon bo‘ladi. Ushbu uslub bevosita G‘arbda va Rossiyada qo‘llaniladi va sotsial stratifikatsion tizimni aniqlashda keng foydalanishga harakat qiladilar va harakat qilmoqdalar. Ular quyidagilardan iborat:

1) professional, ma'muriy-yuqori sinf qatlami (yuqori tabaqa vakillari);
2) o‘rta darajadagi texnik mutaxassislar;
3) kommersiyaviy sinf tabaqalari (savdo karchalonlari);
4) mayda burjuaziya sinfi (o‘rta mulkdorlar tabaqasi);
5) rahbarlik funksiyalarini bajaruvchi texniklar, ishchilar (rabochiylar) – ya'ni vositachi rahbarlar – o‘rta toifadagi rahbar xodimlar;
6) malakali ishchilar, ya'ni haqiqiy moddiy boylik yaratuvchi malakali mutaxassis mehnatkashlar;
7) malakasiz, mutaxassis yoki mutaxassis bo‘lmagan ishchilar,mehnatkashlardir.
Yuqorida keltirilgan aniq darajada aholining sotsial startifikatsiya turi – qatlamini aniqlanishiga imkon beradi. Ammo ushbu yuqorida nomlari keltirilgan aholi qatlami ham aniq chegaraga ega bo‘lmasdan, ular ham o‘zlarining jamiyatdagi sotsial mavqyei, iqtisodiy, siyosiy o‘rni va rolini aniqlashda qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi, ya'ni ularning – professiyasi malakaliligi; moddiy daromadi; ma'lumotliligi, turar joy-yashashi, turmush tarzi bilan farq qilganligi sababli mavqyei, o‘rni, roli o‘zgarib turadi va shakli, guruhi aniqlashda noaniqlikni vujudga keltiradi.

3.