Toshkent davlat iqtisodiyot universtiteti

Dinamikadagi iqtisodiy o‘sish tenglamasi. Xarrod-Domar formulasi quyidagi ko‘rinishga ega:
Y = S / K, yokiY · K = S,
bu erda: Y – iqtisodiy o‘sish sur’ati, S – milliy daromaddagi jamg‘arma hissasi, K – kapitalning yaratilgan mahsulotga bo‘lgan nisbati (kapital sig‘imi koeffitsienti).
Ko‘rsatilgan tenglamadan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, iqtisodiy o‘sish sur’ati Y milliy daromaddagi jamg‘arma hissasi- ning S kapital sig‘imi koeffitsientiga K bo‘lgan bo‘linmasiga teng. Y · K ifodasi milliy daromaddagi sof investitsiya hissasi- ni bildiradi.
Nega bunday bog‘liqlik hisobga olinadi?

1. 
   
   Sof jamg‘armaning milliy daromadga bo‘lgan nisbati, S. Sof jamg‘arma hissasi qancha ko‘p bo‘lsa, umuman olganda, inves titsiyalar miqdori shuncha ko‘p bo‘ladi. Ularning o‘sishi qancha yuqori bo‘lsa iqtisodiy o‘sish sur’ati ham shuncha yuqori bo‘ladi: investitsiyalar o‘sishi bilan iqtisodiy o‘sish sur’ati o‘rtasida to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud.
   
2. 
   
   Kapital sig‘imi koeffitsienti, ya’ni kapitalning mahsulotlarga bo‘lgan nisbati, K.
   

O‘sish sur’ati kapital sig‘imi bilan bog‘liq. Kapital sig‘imi qancha yuqori bo‘lsa, iqtisodiy o‘sish sur’ati shuncha past bo‘ladi. Aksincha, kapital sig‘imi darajasi qancha past bo‘lsa (texnika taraqqiyoti, strukturali o‘zgarishlar tufayli), o‘sish sur’ati shuncha yuqori bo‘ladi. Kapital sig‘imi koeffitsienti bilan iqtisodiy o‘sish sur’ati o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud.

O‘sish sur’atining son ko‘rsatkichlarda ifodalanishi. Xarrod-Domar formulasi qanday ishlashini AQSH misolida ko‘rib chiqamiz.
O‘sish sur’ati kapital qo‘yilmasining o‘sishiga va uning samaradorligiga (qaytimiga) muvofiq aniqlanadi. Ish bilan band bo‘lganlar sonining o‘sish sur’ati kapitalning o‘sish sur’ati bilan bir xil deb faraz qilinadi. Oddiy va tushunarli bo‘lishi uchun raqamlar yaxlit ko‘rinishda beriladi. AQSH milliy daromadi 4000 mlrd. doll., milliy kapitali 12000 mlrd. doll. (1988 y.) teng deb olamiz.
Sof investitsiyalar sof jamg‘arma S miqdori bilan muvofiq ravishda uzoq vaqt mobaynida 9% teng bo‘lgan, yoki milliy daromad miqdorining 0,09 foizini tashkil etgan. Bu 360 mlrd. doll. tashkil etadi (0,09 · 4000).
Barcha kapitalning mahsulotga (milliy daromadga) bo‘lgan nisbati ko‘rinishida kapital sig‘imi koeffitsienti K ga teng bo‘ladi: 3 (12000 : 4000).
Bu ko‘rsatilgan miqdorlarni Xarrod-Domar modelida ifoda- lasak quyidagi natijaga ega bo‘lamiz:
Y = 0,09 : 3 = 0,03
Boshlang‘ich iqtisodiy parametrlarni bilgach, kelajakda bo‘la- digan o‘sish sur’atini prognozlashtirish mumkin. Albatta, real o‘sish sur’ati bunday hisoblashdan kelib chiqadigan o‘rtacha ko‘rsatkichdan farq qilishi mumkin.

Aslida iqtisodiy o‘sish biz ko‘rib chiqqan model hisobga olmagan boshqa omillar ta’sirida ham shakllanadi. Haqiqatda iqtisodiy o‘sish xo‘jalik sikli fazasiga, investitsiyalarning tuzilishiga, texnika yutuqlaridan foydalanishga va boshqa omillarga bog‘liq.

Dinamikadagi iqtisodiy o‘sish qanday bo‘ladi?
Agar milliy daromadda jamg‘armaning S doimiy ulushi saq- lanib qolinsa va kapital koeffitsienti o‘zgarmasdan qolsa, iqtisod o‘sish sur’ati hisoblab chiqilgan (3 foiz o‘sish) darajada bo‘lishi mumkin.

Dinamikadagi muvozanatga erishish muammosi. Iqtisodiyotda mutanosib o‘sish sur’atini ta’minlovchi S va K ning “me’yordan” (bizning misolda S = 0.09, K = 3 ) og‘ishini bartaraf etuvchi avtomatik mexanizm yo‘q. Kapital sig‘imi koeffitsienti qisqa vaqt ichida “me’yordan” yuqori yoki pastga og‘ishi mumkin. Ushbu koeffitsientning me’yorli ahamiyati to‘la ish bilan bandlik sharoitida bir xil, to‘la ish bilan bandlik bo‘lmagan sharoitda boshqacha bo‘ladi.
To‘la ish bilan bandlik sharoitida kapital sig‘imi koeffisienti ancha past bo‘ladi ( K = 2,85 ), negaki kapital ancha to‘la va intensiv ishlatiladi va natijada asbob uskuna, stanok, xom ashyoning etishmasligi kelib chiqadi. To‘la ish bilan bandlik bo‘lmaganda teskari vaziyat yuzaga keladi (kapital sig‘imi koeffisienti K, aytaylik 3,15 tashkil etadi).

Ziddiyat shundaki, o‘sish sur’ati yuqori bo‘lganda uni bir oz pasaytirish zarurligi taqozo etilsada, kapital sig‘imi koeffitsienti o‘sish sur’atini yana ham tezlashtirib yuboradi. Pasayish davrida esa, ishlab chiqarish quvvatlari etishmasligi kuzatiladi (Y/K ko‘rsatkich pasayadi) va iqtisodiy o‘sish sur’ati yana ham sekinlashadi. Demak, bozor mexanizmining o‘zi, rivojlanib borayotgan tizimini barqarorlashtirish o‘rniga uni tebratib turadi.

Davomiy rivojlanish shartlari. Moliyaviy rivojlanishning keynesiyalik tekshiruvi venchur masalasiga bog'liq. Harrod-Domar modelining maqsadlaridan biri bu tekshiruvni kengaytirishdir. Ushbu model hozirgi moliyaviy rivojlanishni (masalan, yakka ijod ichida) emas, balki pul rivojlanishining chizilgan chizig'i qanday bo'lishini aniqlashga yordam beradi. Model pulni rivojlantirish uchun qanday sharoitlar kutilayotganligini namoyish etishga yordam beradi.
Amerikalik moliyaviy mutaxassislarning tekshiruvidan kelib chiqadigan bo'lsak, turli xil sharoitlar juda muhimdir:
- pulni rivojlantirish uchun nafaqat joriy tashabbus darajasi va davlat kapitali spekulyasiyasini qo'llab-quvvatlash, balki qo'shimcha ravishda ularning kengayishi ham kerak; kengaytirilgan spekulyatsiya moliyaviy rivojlanishning yana bir kuchi sifatida qaraladi;
- zaxira fondlarini rivojlantirish va spekulyatsiyaning normal rivojlanishi o'rtasidagi ideal mutanosiblikni kafolatlash: S = I; Men;
- ta'minotni (venchur motivatsiyasini) va ta'minotni (yaratilishning barcha o'zgaruvchilari va to'liq biznes o'zgarishi asosida olinadigan sof rentabellik) doimiy ravishda sozlash muhim;
- Zaxiradagi kengayish va ommalashgan ekspansiya o'rtasidagi uyg'unlik asosiy kapitalni ko'paytiradigan spekulyatsiyalarning aniq ta'siriga bog'liq.
Bu erda ta'kidlash kerakki, Harrod-Domarning bir omilli modeli aniq modellarni, pul strategiyasining sarlavhalarini ilgari surish vositasi emas, ammo taxminiy tekshiruv uchun vosita emas. Ushbu model muvozanat uzoq vaqt davomida oldindan aytib bo'lmaydigan moliyaviy rivojlanishni keltirib chiqaradigan hayratlanarli o'zaro munosabatlarni tushunishga yordam beradi
Kapital limitining nisbati qancha past bo'lsa, aktivdan foydalanish uchun shuncha ko'p holatlar va kapital tarkibiy qismlari shunchalik samarali bo'ladi. Kapital limitining yuqori nisbati va zaxira fondlarining past darajasi foizlar uchun ijobiy shartlarni keltirib chiqaradi, ammo rivojlanish darajasi salbiy holatni keltirib chiqaradi. Model yaratuvchilari ma'muriy vositachilik pul rivojlanishiga yo'naltirish uchun muhim ekanligini qabul qilishadi. Bunday vositachilik pulni boshqarish uchun juda muhimdir.
Moliyaviy rivojlanishning yangi eski uslubiy taxminlari 1950 va 1960 yillarda paydo bo'ldi. O'sha davrda moliyaviy rivojlanishni tezlashtirish masalasi foydalanilmayotgan aktivlarga zarar etkazish uchun emas, aksincha yangi innovatsiyalarni namoyish etish, ish samaradorligini oshirish va ijod uyushmasini takomillashtirishga zarar etkazgan. Ushbu kurs delegatlari (amerikalik biznes tahlilchi Robert Solou va ingliz moliya mutaxassisi Jeyms Smit va boshqalar) gipotezasining uslubiy asoslari - bu ijod komponentlarining an'anaviy gipotezasi. Ushbu gipotezada mehnat, kapital va er ijtimoiy ijodning avtonom o'zgaruvchilari sifatida ochilganligi tushuniladi.
Neoklassik olim, Robert Solou (dunyoga 1924 yilda olib kelingan) o'zining modelida zaxira mablag'lari, ishchi kuchini rivojlantirish va mantiqiy va mexanik taraqqiyot kundalik farovonlik va aholi elementlarining kutishlariga ta'sir ko'rsatadigan tizimni tan oldi. R. Solouning asosiy qarori shundan iboratki, uzoq vaqt davomida pul rivojlanishi kapital spekulyatsiyasining rivojlanishiga emas, balki voqealarning innovatsion burilish omiliga bog'liq bo'ladi. Shu tarzda, voqealarning to'xtovsiz ixtisoslashgan o'zgarishi va aktivlardan samarali foydalanish moliyaviy rivojlanishning asosiy tarkibiy qismidir.
J. Mid modeli ham neoklassik asosga ega bo'lib, kichik rivojlanish metodikasi orqali pul rivojlanishiga aniqlik kiritadi. J. Mid o'zining g'oyasini "Iqtisodiy o'sishning neoklassik nazariyasi" (1961) kitobida bayon etgan.
Dj.Mid ishning rivojlanish sur'atlari va ixtisoslashtirilgan yutuqlar izchil bo'lishini kutib, unga qo'shilgan qat'iy qarorga keldi: moliyaviy rivojlanishning barqaror sur'ati kapitalning barqaror rivojlanish tempiga va uning davlat ish haqi sharoitining rivojlanish sur'atiga tengdir. Kapitalning rivojlanish sur'ati davlat ish haqining rivojlanish tezligidan oshib ketishi ehtimoldan yiroq bo'lsa, o'sha paytda bu zaxira fondlarining cheklanmagan pasayishiga olib keladi. U qo'shimcha ravishda neoklassik asosga ega va marginalistlar tomonidan pul rivojlanishini aniqlaydi. Dj Mead o'zining g'oyasini "Iqtisodiy o'sishning neoklassik nazariyasi" (1961) da bayon qilgan. Kobb Duglas asarining zamonaviylashtirilgan ijroidan foydalangan holda Dj Mid barqaror muvozanat holatini aniqladi.
U=αR+βL+r
bu erda u-milliy daromadning o‘rtacha yillik o‘sish surati:
R- kapitalning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati;
L- mehnatning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati;
α- milliy daromadda kapitalning ulushi;
β- milliy daromadda mehnatning ulushi;
r- texnik taraqqiyot sur’ati.
Tenglama, milliy daromadning o‘sish sur’ati milliy daromadda ega bo‘lgan ulushi bo‘yicha mehnat va kapital o‘sish sur’atlarining yig‘indisiga ten bo‘lib unga yana texnik taraqqiyot sur’ati qo‘shiladi. Mehnat va texnik taraqqiyot o‘sish sur’atlarini doimiy deb taxmin qilib Dj. Mid quyidagi xulosaga keldi; iqtisodiy o‘sishning barqarorsur’ati kapital o‘sishning barqaror sur’atlari va uning milliy daromad o‘sish sur’atlari bilan tengligi sharoitida erishiladi. Agar kapital oshishining sur’atlari milliy daromad o‘sishi sur’atlaridan oshsa, unda bu jamg‘arish sur’atlarining o‘z-o‘zidan pasayishiga olib keladi. Mehnat unumdorligi o‘sish sur’atlarining dinamik muvozanatga ta’sirini ko‘rib chiqib Dj. Mid agar ular kapital jamlanishi sur’atidan oshsa unda chegaraviy mehnat unumdorligining pasayishi natijasida mehnatning kapital bilan almashtirilishi hosil bo‘ladi degan xulosaga keldi,ishlab chiqarish jarayonida ularning yangi mosligi esa mehnat ham kapitalning to‘liq bandligini ta’minlaydi. Shu bilan birga Dj. Mid real holatda mehnat va kapital jamg‘arilishi sur’atlari o‘rtasida muvofiqlikka amal qilish zarurligiga e’tibor qaratgan. Aks holda, agar mehnatning o‘sishi shunga muvofiq kapital oshishi bilan birga bormasa ishlab chiqarishning o‘sishi ro‘y bermaydi, chunki ishchi kuchining o‘sishi ortiqcha bo‘lib ishsizlik vujudga keladi. Agar kapital mehnat unumdoligini o‘sish sur’atlaridan tezroq o‘ssa, unda ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari hosil bo‘ladi. Biroq bu holda ham dinamik muvozanatga erishish usullari mavjud. Dj. Mid bozorlarning neoklassik nazariyasiga asoslanib ularni ko‘rsatadi.
A. Lyuis modeli. Bu ish fondining pul rivojlanishining muhimlarini tahlil qiladi. Yaratuvchisi ko'rsatganidek, ushbu yo'nalish bo'ylab "aholi qalinligi, kapital etishmovchiligi, haqiqiy aktivlari va cheklanganligi" bo'lgan davlatlar uchun davom etadi. Bunday millatlarga Hindiston, Pokiston, Misr va boshqa A. Lyuis kiradi. A. Lyuisning har bir g'oyasida cheklanmagan iqtisodiyotni yuzaga keltirishi mumkinligi nuqtai nazaridan, ekspertiza markazida u ishbilarmon shaxsning shaklini tushundi. U ijodning tarkibiy qismlaridan, masalan, er, kapital, erdan foydalanish bilan bog'liq. Iqtisodiyotning ikki yo'nalishi haqida o'ylamasdan modelni ishlab chiqish: agrar va zamonaviy yo'nalishlar. Dehqonchilik sohasida mehnat fondlari zaxirasi cheksiz edi, ish samaradorligi yuqori edi va atrofdagi hosil nolga tenglashtirildi. Bu bog'dorchilik bilan bog'liq ishlarning potentsial pasayishiga olib kelishi mumkin emasligini kengaytirdi. Bog'dorchilikda ishchilarning ish haqi resurslar darajasida ishlashga tayanadi, bu shuni anglatadiki, sanoatda ishdan foydalanish muammo emas. Ushbu sohadagi ish samaradorligi qishloq joylariga qaraganda ancha yuqori.

Shu tarzda, A. Lyuisning namoyish etadigan vazifasi mehnat aktivlarini fermer xo'jaligining bir turidan sanoatga yo'naltirishga va shu yo'nalishda moliyaviy rivojlanishning tezlashishiga ta'sir qiladi. Ushbu tsikldagi printsipial tizim nazorat qilinadigan tarmoqlararo bozor hisoblanadi. Biznes o'z ishchilarining turmush tarzini tayyorlash va kengaytirishni yaratishni kengaytirish bilan shug'ullanadi, bu esa uy manfaatlarini oshirishga yordam beradi. Bir vaqtning o'zida ishbilarmonlar rivojlanish niyatida. Ushbu daromadlarning qondirilishi moliyaviy rivojlanishga dinamik ravishda ta'sir qiladi.

A. Lyuis kengashni moliyaviy rivojlanishning ikki turini tan oladi: sanoatda uning aktivlari bilan ishlashda ishdan foydalanish (keng navli) va agrobiznesda ishning ahamiyatsiz samaradorligini kengaytirish (jiddiy tur). Pul rivojlanishining ushbu ikki turi spekulyasiyaning ikkita o'ziga xos elementiga taalluqlidir. Biznesda bu asosan kapital ma'muriyati bilan bog'liq. Shunga ko'ra, venchurni yaratish quvvati so'nggi mexanik buyumni etkazib berishdan foydalanishni boshqaradi. Uning rivojlanishi daromadlarni rivojlantirish va shovqinlarni kengaytirishga yordam beradi. Bog'dorchilikda paradoksal ravishda ish haqi pasayishiga qarshi kurash kengayib ketdi: ish haqi bilan kurashish sharoitlari chorvadorlarni mashina ishiga bog'liq bo'lishiga olib keladi. Qishloq xo'jaligi mamlakatlari uchun o'z modelini yaratishni to'xtatgan A. Lyuis zamonaviy sharoitlarni yaratmoqchi bo'lgan davlatlar uchun ishlashga kelmasligini qabul qiladi. Turli xil ijodkorlar, aslida, bu eng so'nggi pul sharoitlari uchun etarli deb o'ylashadi. Sh. Kindleberger o'zining ekspertizasida ko'rsatma berganidek, pul rivojlanishi TFR, Italiya, Shveytsariya va Gollandiyada kuzatilgan, bu ish va kapital bilan ishlashning eng yaxshi namunalari. Masalan, Birlashgan Qirollik, Belgiya, Shvetsiya, Norvegiya va Daniya kabi millatlar ham hozirgi qarama-qarshi masalani amalga oshirishda A. Lyuis modelini qabul qildilar: ushbu mamlakatlarda o'tgan rivojlanish ko'rsatkichlari mehnat aktivlaridan foydalanish cheklanganligi va yaratilish bilan bog'liq. chegara. Boshqa bir yig'ilishda rahbariyatni ishdan bo'shatgan (Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya, Yugoslaviya, Turkiya) duch kelgan xalqlar mavjud. Monetar rivojlanish ham Sh. Kindlebergerga ko'ra, A. Lyuis model bilan shug'ullanishi kerak. Bu xalqlar, ular ishlagan biznes, xuddi boshqa Evropa davlatlarining korxonalari singari, ish bilan muomala qilingan va butun materik uchun favqulodda ish zaxirasi bo'lgan davlatlar edi.