Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2021/ 8 - SON 
149 
ajablanarli emas. Lekin har doim ham bir qarashda tushunarli bo‗lgan bunday fikr 
insonning kundalik hayotida o‗z ifodasini topavermaydi. J.Lokkning ta‘kidlashicha, 
o‗zini o‗zi anglash qobiliyati hayotiy tajribadan kelib chiqadi: faqat voyaga 
yetganidan keyin va tashqi dunyo haqida bilimlarga ega bo‗lganidan so‗ng, odamlar 
―ichida nima bo‗layotgani haqida jiddiy o‗ylay boshlaydilar; va ba‘zilari deyarli 
o‗ylamaydilar‖ [4; 283-b.]. Darhaqiqat, falsafada ham, psixologiyada ham o‗zini o‗zi 
bilish istagi va qobiliyati an‘anaviy ravishda hech bo‗lmaganda o‗smirlikdan oldin 
emas, balki kattalar bilan bog‗liq. Ammo har bir yetuk odam o‗zini o‗zi bilishga 
qaratilgan kundalik ichki muloqotni o‗tkazishga moyil emas. Bolalar bundan buyon 
hech qanday ehtiyoj sezmaydilar. Keling, o‗sib borayotgan odam uchun o‗zini o‗zi 
bilish zarurligini ko‗rsatadigan asoslarni shakllantirishga harakat qilaylik.
O‗zini o‗zi bilish ularning faoliyatini mustaqil tashkil etish uchun zarurdir. 
Agar odam faoliyatida qiyinchiliklarga duch kelsa, bu shuni anglatadiki, kerakli 
harakatlarni bajarish uchun unga yaxshi o‗zlashtirilgan ko‗nikma va malakalar, yoki 
diqqat, sabr-toqat, qat‘iyatlilik va boshqalar yetishmaydi. Ba‘zilar bunday vaziyatda 
boshqa ishlardan voz kechishadi, xususan, muammoni hal qilish, yordam yoki 
maslahat kutishadi. Boshqalar bahslasha boshlaydilar: nima uchun muammo hal 
bo‗lmayapti, uni hal qilish uchun qanday bilim, ko‗nikmalar yetarli emas; ular o‗zlari 
bu qiyinchilikni yengishning yo‗llari va usullarini topa oladimi, deb hayron bo‗lishadi 
(shartlarni diqqat bilan o‗qing, vaqtingizni oling, sabrli bo‗ling va hokazo). 
Shubhasiz, o‗z imkoniyatlarini yaxshi biladigan, qiyin vaziyatlarda o‗z kuch va 
qobiliyatiga e‘tibor qaratishga odatlangan, tugallangan va bo‗lajak harakatlarni tahlil 
qila oladigan, hayotning har qanday sohasida ancha muvaffaqiyatli va samaraliroq 
bo‗ladi. 
O‗zini o‗zi bilish xatti-harakatlarning ixtiyoriy o‗zini o‗zi boshqarish 
shartidir. I.S.Konning ta‘kidlashicha, xatti-harakatlarini o‗zini o‗zi tartibga solishi, 
shaxsning o‗zi haqida ma‘lum ma‘lumotlarga ega bo‗lishini ham nazarda tutadi[3]. 
Insondagi iroda tashqi yoki ichki to‗siqlarni yengib, biror harakatni amalga oshirish 
yoki uni ushlab turish qobiliyatida namoyon bo‗ladi. Tashqi to‗siqlar, qoida 
tariqasida, ravshan va tushunarli (masalan, o‗quvchi topshiriqni darsda bajarsa va 
sherigi uni chalg‗itsa, ikkinchisiga iltimos bilan murojaat qilish oson). Bu ichki 
to‗siqlar bilan yanada qiyin. Shuningdek, ta‘lim vazifalarini bajarishda beparvolik, 
dangasalik, qiziqroq faoliyat va boshqalar to‗siq bo‗lishi mumkin. Bu to‗siqlardan 
hamma ham, ayniqsa, bola ham xabardor emas. Bu shunday holatlarda irodani 
namoyon etishni imkonsiz qiladi. Har qanday ixtiyoriy harakat, paydo bo‗lgan 
to‗siqni yengib o‗tish bilan bog‗liq ongli motivni, ba‘zan esa o‗z-o‗ziga ishonish yoki 
o‗z-o‗zini tartibga solishni o‗z ichiga olgan jiddiy ichki muloqotni nazarda tutadi.
O‗zini o‗zi bilish inson o‗z yutuqlari va shaxsiy fazilatlarini munosib 
baholashi uchun zarurdir. Hamma o‗smirlik davridagi bolaning o‗zini o‗zi qadrlashi 

---