Toshkent Davlat Texnika Universiteti Olmaliq filliali "Energetika va Mashinasozlik" fakulteti

1.Dunyodagi eng kuchli elektr stansiyalari
Yaqin vaqtlargacha ko‘plab davlatlar atom energetikasiga elektr quwatim uzilishl siz yetkazib berishning yagona holati sifatida qaragandi. Biroq, hozirgi paytda gidro elektr stansiyalaming rivoji ancha samarali usul sanaladi. 2016-yilda gidro energetika jahondagi qayta tiklanuvchi elektr quvvatining 63 foizi va umuman barcha elektr energiyasinin’ 17 foizi bilan ta’minlab berdi. Bu sohada Xitoy, Kanada va Braziliya davlatlari yetakchilikni ushlab turibdi. Yaqin o‘n yil ichida boshqa mamlakatlar ham qayta tiklanuvchi energiya salohiyatiga ko‘proq e’tibor qaratishni boshlaydi. Agarda muvaffaqiyatga erishiladigan bo‘lsa, insoniyatni toza va qariyb bepul elektr quvvati davri kutmoqda.
Amerikaning eng katta atom stansiyasi Palo-Verde AES bir necha shaharlar va 4 mln. kishini elektr quvvati bilan ta’minlaydi. Ushbu atom elektr stansiyasi sahroda joylashgan va loyihachilar energobloklarni yaqin oradagi munitsipalitetlarning oqova suvlari yordamida sovutishga majbur bo’ldi.
Rossiya davlatining Surgut GRES-2 neft gazi va tabiiy gazda ishlaydi. U dunyoda quvvat bo‘yicha ikkinchi issiqlik elektr stansivasi va Rossiyadagi elektr quvvatini ishlab chiqarish bo‘yicha eng yirigi hisoblanadi.
Koreya davlatining Xanbit AES dunyoda kattaligi bo'yicha beshinchi atom elektr stansiyasi hisoblanadi. Umuman olganda, atom elektr stansiyasi avval Yongvan deb atalgan. Biroq, 2011- yilda baliqchilar mamlakat hukumatiga petitsiya bilan chiqishdi - ular o'z mahsuloli “xavfli” atom energetikasi bilan birgalikda qabul qilinishini xohlamadi. Koreya davlatining Xanul AES quvvati Xanbit atom elektr stansiyasi quvvati bilan barobardi.Biroq, koreyalik muhandislar Xanulni yaqin uch yil ichida yanada “kuchliroq" qilishmoqdalar hamda o'shanda uning quvvati 8 700 MVt ishlab chiqara boshlaydi.
Shimoliy Amerikadagi eng yirik Bryus AES ning qurilishi 1987-yilda tugallangan. Bryus AES Guron ko‘li qirg‘og‘ida joylashgan.
Yirik to‘g‘onli Syans/vaba GES Yanszining yuqori cqimida joylashgan. Gidroelektrostansiya to‘g‘onining qurilayotgan pog'onali sharsharasining bir qismi hisoblanadi. Xitoy davlati ushbu gidroelektrostansiya loyihasi yakunida juda ku’shli stantsiyalar zanjirini qo'lga kiritadi. Ular mamlakatga talab etihivcni barcha quvvatni ishlab chiqarishi mu’mkin.
Venesueladagi elektr quvvatining 65 foizi Guri GESdan yetkazib beriladi. Xavfli tomoni shundaki, stansiyadagi nosozlik qarivb butun davlatni quvvatsiz qoldirishi mumkin. 2013-yilda Venesuelada aynan shunday holat yuz bergan. О'slum da kuchli yong‘in barcha uchta yuqori voltli liniyaga zarar yetkazgan.
Avstraliyada mamlakatni uzluksiz elektr energiya bilan ta’minlash maqsadida dunyodagi eng yirik quyosh elektr stansiyasi quriladi. Solar Reserve kompaniyasi (AQSh) va Janubiy Avstraliya shtati ma’muriyati quvvati 150 MVt tashkil qiladigan quyosh issiqlik elektr stansiyasini qurish bo‘yicha kelishuv tu/ishgan. Bu elektr stansiya bunday yo‘nalishdagi stansiyalar orasida rekordchi boladi.
Solar Reserve quyosh energetikasi bilan bogMiq o‘ziga xos loyihalami yaratish bilan tanilgan. Avstraliyadagi elektrostansiya Aurora Solar Energy Project degan nom oladi va minora ko'rinishida quriladi. Maxsus idishlarda quyosh energiyasi bilan eriulgan tuz yig'iladi. Bu erigan tuz suyuq holatini bir necha soat davomida (6 snatdan 10 soatgacha) saqlay oladi. bu esa quyosh botgan soatlarda ham issi₄\ikui to‘plashga imkon beradi. erigan tuz issiqiik ulashgich orqali o‘tib, o‘z e..^j_{yasini bug}^ _{va keyin e]ektr} energiyasi hosil boMishi uchun beradi.
Ushbu elektr stansiya 2018-yilda Port-Ogasx*. _shahri yaqinida qurila boshlanadi. Bu yer quyosh energiyasini qo‘llash u Цц_П q_U]_ay ioy hisoblanadi. Stansiya 135 MVt quvvatda kuniga 8 soat isn. akkumulyatorlarni qo'llash esa elektr stansiyani kun bo'yi ishlatishga imkon beradi. Stansiyaning quvvatini 150 MVt gacha ko‘tarish mumkin. Solar Reserve kompaniyasi elektr stansiyani qurish bo‘yicha o‘tkazilgan tenderda eng kichik qiymat - 512 mln. AQSh dollari narxini ko^Lrsatgan. Shtat ma’muriyati kompaniya bilan 20 yillik shartnoma imzolagan. Bu elektr stansiyada ishlab chiqarilgan bir MVt. soat elektr energiyani 61 AQSh dollaridan vetkazib berish ko'zda tutilgan va bu gazda ishlovchi issiqiik stansiyalarinikidan arzonroqdir. Elektr stansiya 2020-yilda ishga tushiriladi.
Xitoy davlatida muhandislar suvda suzuvchi energiya to‘plovchi batarevalarni kashf etishdi.
Xitoyning Xuaynan shahrida insoniyat tarixida ilk bor suzuvchi quyosh batareyalari ishga tushirildi. Ayni paytda suvda harakatlanuvchi energiya manbai eski ko'mir kon zaxirasi o‘rnida ishga tushirildi. Bu haqda China Daily nashri xabar bergan.
Nashr muxbirining yozishicha, 86 gektar suv maydonim egallagan quyosh energiyasini o‘zida to‘playdigan batareyalar umumiy hisobda 1200 dan ortiqni tashkil etadi. Muhandislar bergan ma’lumotlarga ko‘ra, barcha qurilmalar birgalikda 15 min’ xojaliqtag’i elektr energiyaga bolgan talabni bemalol qondira oladi.
Loyihani shu sohada yetakchi bo‘lgan Xitoyning Sungrow Power Supply Co. Ltd. kompaniyasi layyorlagan bo‘lib, suvdagi batareyalar har qanday tabiat injiqliklariga chidamkor qilib tayyorlangan. Dastlabki suzuvchi energiya manbalari 25 yil i s h 1 al i 1 i shi rej alashtirilmoqda.
Shotlandiyaning shimoli-sharqiy qirg‘oqlarida, Piterxed shahri yaqinida 20 ming xonadonni elektr energiya bilan ta’minlashga qodir Peterhead shamol elektr stansiyasini o'matish ishlarining yakunlovchi bosqichlari boshlangan. Hozirda Hywind quvurlaridan5tasidan bittasi vetkazib berildi, qolgan 4 tasi Norvegiya portiaridan yetkazib berilmoqda
Turbinalar ishlab chiqaruvehi Statoil kompaniyasining (Norvegiya) ta’kidlashicha, suzuvchi energiya generatorlari quvvati bo yicha o'zining statsionar muqobillariga teng yoki hattoki ulardan oshadi.
Suzuvchi generatorlaming konstruksiyasi ulkan qalqalami (poplavok) eslatadi: suv sirtida 175 metrli minora qad ko‘tarib turadi, generatcming umumiy balandligi esa 253 metmi tashkil qiladi. Bitta minoraning og‘irligi 11,5 tonna bo‘lib, turbinaning energiya generatorlari quvvati 6 MVt teng. Shamol stansiyasi minorasini bir joyda ushlab turish uchun dengiz tubida bir kilometr chuqurgacha mahkamlab qo'yiladigan 3 ta langarli trosdan foydalaniladi. Statoil kompaniyasi uzunligi 75 metr bo‘lgan parraklaming hujum burchagini o‘zgartira oladigan maxsus dasturiy ta’minot o‘rnatgan. Bunday texnologiya nafaqat shamol kuchini samarali qo‘llash, balki dovullar, to‘lqin va oqim oqibatida yuzaga keladigan tebranishlami ham kamaytirishga imkon beradi.
Barcha 5 ta trubina Piterxed shahridan 25 km joylashgan. Ushbu joy o'zining uncha chuqurmasligi (120 m), shamolning o^Lrtacha yillik tezligi yuqoriligi va barqarorligi (10,1 m/sek) sababli tanlangan. Shamol stansiyasi ishlab chiqaradigan umumiy quvvar 30 MVt tashkil qiladi.
Oxirgi vaqtlarda suzuvchi elektr stansiyalarning narxi jadal arzonlashmoqda, bu ulami ko'chmas (statsionar) stansiyalarga qaraganda ommaviylashuviga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, suvdagi ilk suzuvchi shamol elektrostansiyasini barpo etish xarajatiari shunday obyektni quruqlikda qurishdagidan 2 marta ko‘proq bo‘lib, 190 mln. funt sterlingni tashkil qildi. Ushbu loyihani amalga oshirish imkoni Shotlandiya hukumati tomondan moliyalashtirilish evaziga paydo boMdi. Ayni vaqtda Shotlandiya hukumati yana bitta suzuvchi shamol elektr stansiyasini qurish loyihasini ma’qulladi. Uning tarkibiga Germaniyaning Senvion kompaniyasining 8 ta turbinasi kiradi. Stantsiyanin’ uliwma quvvati 48 MVt tashkil qiladi va 2018-yilda ishlay boshlaydi.
Jonzotlarni himoya qiluvchi ba’zi tashkilotlar suzuvchi shamol eleklrostansiyalariga qarshi chiqmoqdalar.


Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Каримова Д.А. Особенности проверки знаний экологии. Международной научно-практической конференции «Традиции инновации в профессиональной подготовке и деятельности педагога», 26-27 марта 2020 г. Тверь: Твер. гос. ун-т.
2. Каримова Д.А. Экологик кимё дарслик. Узбекистан республикаси Олий ва урта махсус таълм вазирлигининг 2019 йил 2-майдаги 394 сон буйруги.
3. Капшоуа Э.Л., То'х1ауеу Б.Б. Бата1 ekologiyasi. Т.2017 у. o,quv qo’llanma.

\