Toshkent davlat texnika universiteti tasdiqlayman

talqinini alohida qayd etgan edi: «Fanning mazmuni ilmiy nazariyalar,
gipotezalar, modeller bo‘lib, u yaratuvchi dunyoning manzarasi bilan
cheklanmaydi, uning negizi asosan ilmiy omillar va ularning empirik
xulosalaridan tashkil topadi, tirik odamlarning ilmiy ishi uning asosiy
jonli mazmunini tashkil etadi».
Faoliyat stfatidagl fan obyektivlik, aniqlik, haqiqiylik mezonlariga
javob beruvchi bilimlar tizimi sifatida amal qiluvchi ilmiy bilim о’ziga
erkinlik hududini ta’minlashga, mafkuraviy va siyosiy yo’nalishlarga
nisbatan betaraf bo'lishga harakat qiladi.¹
Olimlar o‘z umrini baxshida
etuvchi haqiqat yo'lidagi izlanishlar hamma narsadan ustun turadi,
fanning bosh omili va asosiy boyligi hisoblanadi.
Fanning uchinchi - institutsional talqini uning ijtimoiy tabiatiga²
urg'u beradi va uning borlig‘ini ijtimoiy ong shakli sifatida moddiylashtiradi. Umuman olganda, fanning institutsional ko‘rinishi
bilan ijtimoiy ongning boshqa shakllari: din, siyosat, huquq, mafkura,
san’at va hokazolar ham bog‘liq.
Ijtimoiy institut yoki ijtimoiy ong shakli sifatidagi fan ilmiy
tashkilotlar, ilmiy hamjamiyat a’zolari о ‘rtasidagi o'zaro aloqalar
tizimini, me’yorlar va qadriyatlar tizimini tashkil etadi. Biroq o‘n
minglab va hatto yuz minglab odamlar o‘z kasbini topgan institut
sifatidagi fan yaqin o‘tmishdagi rivojlanish mahsulidir. Zotan, faqat XX
asrga kelib olim kasbi o‘z ahamiyatiga ko‘ra ruhoniy va qonunchi kasbi
bilan tenglashdi.
Ijtimoiy-madaniy hodisa sifatidagi fan ikki yo'nalishda davlat
boshqarw tizimi va jamoa sifatidagi fanda namoyon bo’ladi.
Davlat boshqaruvi tizimi sifatidagi fan bu universitetlar, ilmiy
tadqiqot institutlari, laboratoriyalarida boshqaruvning davlat boshqaruvi
darajasida amalga oshishini nazarda tutadi, jamoa sifatidagi fan esa bu
kafedralar, bo‘limlarda ishlayotgan olimlar, xodimlar bo‘lib, ularga
odamlarning tipik ko‘rinishiga xos bo‘lgan barcha fazilatlar va illatlar
xosdir. Shu bois, jamoa sifatidagi fanda haqiqiy fan fidoiylari bilan bir
qatorda munofiqlar, fikr o‘g‘rilari va amalparastlar ham faoliyat yuritadi.
J.Bernal fan tushunchasiga amalda ta’rif berish mumkin emasligini
qayd etib, fanning mohiyatiga yaqinlashish imkonini beruvchi yo‘llarni
belgilaydi. Uning fikricha fan:
1) institut; 2) metod; 3) ilmiy an’analarning shakllanishi; 4) ishlab chiqarishning rivojlanish omili; 5)e’tiqodlar va insonning dunyoga munosabatini shakllantiruvchi eng kuchli omil sifatida namoyon bo‘ladi.
«Etimologik lug‘at»da fanga «tabiiy hodisalarni kuzatish, tasniflash,
tavsiflash, tajribada sinash va nazariy tushuntirish taomillarini ko‘rsatish
vositasi» deb ta’rif berilgan. Bu ta’rif asosan amaliy xususiyat kasb
etadi.
E.Agatstsi fan «obyektlar haqidagi fikr-mulohazalarning oddiy
majmui sifatida emas, balki obyektlarning muayyan sohasi haqidagi
nazariya sifatida» qaralishi lozimligini qayd etadi . Bu ta’rifda ilmiy va oddiy bilimni farqlashga da’vo, fan obyektni o‘rganishni uni nazariy