Toshkent davlat transport universiteti
Download 0.97 Mb. Pdf ko'rish
|
2 5206203590632277858(1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Funksional qator tekis yaqinlashishining Veyrshtrass alomati.
2-§. Funksional qatorlar 1. Yaqinlashish sohasi. Hadlari x ning funksiyasi bo‘lgan
( ) ( )
( ) 1 2 n x u u x u x + ++ +
(1)
qatorga funksional qator deb ataladi. Funksional qatorni yaqinlashuvchi sonli qatorga aylanturuvchi x argumentning qiymatlar to‘plami funksional qatorning yaqinlashish sohasi deb ataladi. Agar x – yaqinlashish sohasiga tegishli nuqta bo‘lsa, u holda
( )
( ) lim
n S x S x =
funksiya, bu yerda ( )
( ) ( )
1 2 ( ) n n S x u u u x x x + ++ = funksional qatorning yig‘indisi deb, ( )
( ) ( )
n R x S x S x = − esa qatorning qoldig‘i deb ataladi. Eng sodda hollarda (1) qatorning yaqinlashish sohasini aniqlash uchun, x ni fiksirlangan deb hisoblab, ushbu qatorga sonli qatorlarni yaqinlashishga tekshirishning ma’lum usullarini qo‘llash yetarli bo‘ladi.
( ) ( ) ( ) 2 3 2 3 1 1 1 1 ... ... 2 3
3 3 4 3
( 1) 3
n n x x x x n − − − − + + + +
+ +
qatorning yaqinlashish sohasini toping. Yechish. n u orqali qatorning umumiy hadini belgilaymiz va quyidagiga ega bo‘lamiz:
1 1 1 1 3 ( 1) 1 lim lim
. 3 ( 2) 3 1
n n n n n n n u x n x u n x + + + → → − + − = = + −
Agar
1 1 3
bo‘lsa, ya’ni 2 4
− bo‘lsa Dalamber alomatiga ko‘ra, qator yaqinlashuvchi (shu bilan birga absolyut yaqinlashuvchi) bo‘ladi; agar 1 1
x − ,
ya’ni agar 4
2
4
1 1 1 1 ...
... 2 3 4 1
+ + + + +
garmonik qatorni hosil qilamiz, shuning uchun qator uzoqlashuvchi bo‘ladi. 2
1 1 1 1 ... ( 1) ... 2 3 4 1
n − + − + + − + +
ishoralarini almashinuvchi qatorni hosil qilamiz. Leybnis alomatiga ko‘ra, bu qator (shartli) yaqinlashuvchi bo‘ladi. Shunday qilib, berilgan funksional qator 2 4 x − da yaqinlashuvchi bo‘ladi
2 3 1 1 1 1 ... ... 1 1 1 1
x x x x + + + + + + + + + qatorning yaqinlashish sohasini toping. Yechish. Agar 1
bo‘lsa, u holda 1 lim
lim 1 0.
1 n n n n u x → → = =
+ Qator
yaqinlashishining zaruriy shartiga ko‘ra qator uzoqlashuvchi bo‘ladi. Agar 1
bo‘lsa,
va qator uzoqlashuvchi. 1
qilamiz: 1 1
. 2 2 2 + + +
Agar
1 x bo‘lsa, u holda har qanday n natural soni uchun 1 1 1 n n x x + tengsizlik o‘rinli bo‘ladi. Ushbu
2 3 1 1 1 1 ... ... n x x x x + + + + +
qatorning hadlari cheksiz kamayuvchi geometrik progressiyani tashkil qilgani uchun yaqinlashuvchi qator bo‘ladi. Bundan, solishtirish alomatiga ko‘ra, berilgan qatorning absolyut yaqinlashuvchiligi kelib chiqadi.
Shunday qilib, qatorning yaqinlashish sohasi 1 x tengsizlik bilan aniqlanadi. Shuning uchun qator ( ; 1) (1; )
+ da yaqinlashuvchi bo‘ladi. Misol 3.
0 cos 2
n nx = qatorning yaqinlashish sohasini toping. Yechish.
cos 1 . 2 2 n nx nx nx u =
Agar 0
1 2
bo‘lgan qator yaqinlashuvchi bo‘ladi. Shuning uchun bu holda solishtirish alomatiga ko‘ra, berilgan qator absolyut yaqinlashuvchi bo‘ladi. Agar
0 x bo‘lsa, u holda 1 1 2 nx bo‘ladi va cosnx funksiya esa n → da nolga intilmaydi, chunki
cos 0
1
shunday qilib, 0
Demak, berilgan qator (0; )
+ da yaqinlashuvchi bo‘ladi. 2. Tekis yaqinlashuvchi qatorlar. (1) funksional qator biror
yaqinlashuvchi bo‘lib, bu qator uchun quyidagi shart o‘rinli bo‘lsin: Har qanday 0 soni uchun x ga bog‘liq bo‘lmagan shunday N nomer mavjud bo‘lsinki, barcha n N larda
( ) ( )
n S x S x − yoki
( ) n R x tengsizlik birvaqtda barcha x
lar uchun o‘rinli bo‘lsin. Uholda (1) funksional qator
lim sup
( ) 0
n x X R x →
= tenglikning bajarilishi zarur va etarli.
Misol 4. 1 2 1 ( 1)
n n x n − = − + qator Ox o‘qining barcha nuqtalarida tekis yaqinlashuvchiligini ko‘rsating.
Bu
qator Leybnis
alomatining barcha
shartlarini qanoatlantirganligi uchun x ning har qanday qiymatida yaqinlashuvchi bo‘ladi. Shu bilan birga uning qoldig‘i quyidagi tengsizlik yordamida baholanadi: 1 ( )
( ) n n R x u x + ya’ni 2 1 1 ( )
. 1 1 n R x x n n + + +
Ushbu tengsizlikning o‘ng tomonidagi ifoda x ga bog‘liq bo‘lmagan holda nolga intiladi. Shuning uchun, teorema 2.1. ga asosan, berilgan qator 𝑥 ning barcha haqiqiy qiymatlarida tekis yaqinlashuvchi bo’ladi. Misol 5. Ushbu 1 1 n n x − = qatorni ( ) 1;1 − oraliqda tekis yaqinlashuvchilikka tekshiring.
progressiya sifatida yaqinlashuvchi bo‘ladi. Harqanday ( 1;1)
da qatorning qoldig‘i uchun 1 2 ( ) ...
1 n n n n n x R x x x x x + + = + + + = − tenglik o‘rinli bo‘ladi. Fiksirlangan ixtiyoriy n uchun quyidagiga ega bo‘lamiz: 1 0
1 0 1 lim ( ) , lim ( ) 2
n n n R x R x →− +
→− − = = , Bu ikki tenglik shuni ko‘rsatadiki, bir xil n nomerda ( )
n R x ( agar 1 2 bo‘lsa) Tengsizlik bir vaqtda barcha
Shunday qilib, berilgan qatorning ( 1;1) − oraliqdagi yaqinlashishi tekis yaqinlashish bo‘lmaydi. Funksional qator tekis yaqinlashishining Veyrshtrass alomati. Bizga (1) funksional qator va 1 2 3 ...
... n
+ + + +
+
(2) sonli qator berilgan bo’lsin. Agar X sohaning barcha nuqtalarida
( ) ( 1, 2,3,...) n n u x n =
(3) tengsizliklar bajarilsa va (2) sonli qator yaqinlashuvchi bo’lsa, u holda (1) funksional qator X da absolyut va tekis yaqinlashadi. (3) tengsizliklar o‘rinli bo‘lganda (1) funksional qatorga (2) qator yordamida kuchaytirilgan qator deb ataladi. Misol 6.
1 1 sin
, cos
n n n n a nx a nx = = qatorlar ixtiyoriy oraliqda tekis yaqinlashuvchi bo‘lishi uchun 1
n a = sonli qatorning absolyut yaqinlashuvchi bo‘lishi yetarlidir. Haqiqatan, sin ,
n n n n a nx a a nx a tengsizliklar o‘rinli bo‘lganligi uchun, agar 1
= absolyut yaqinlashuvchi qator bo‘lsa, u holda Veyrshtrass alomatiga ko‘ra berilgan qatorlar har qanday oraliqda tekis yaqinlashuvchi bo‘ladi. 3. Funksional qatorlarni differensiallash va integrallash. Endi, funksional qatorlarni differensiallash va integrallashga doir ikkita teoremani keltiramiz. 1. Agar hadlari uzluksiz funksiyalardan tashkil topgan
1 2 3 ( ) ( ) ( ) ...
( ) ... n u x u x u x u x + + + + +
qator biror X sohada tekis yaqinlashuvchi bo‘lib,
( ) S x uning yig‘indisi bo‘lsa, u holda
1 2 ( ) ( ) ...
( ) ...
b b b n a a a u x dx u x dx u x dx + + + +
qator yaqinlashuvchi bo‘ladi va uning yig‘indisi ( ) b a S x dx ga teng bo‘ladi ([a,b] kesma X sohaga tegishli bo‘ladi). 2.
1 2 ( ), ( ),..., ( ),...
n u x u x u x funksiyalar biror X sohada aniqlangan bo‘lib, shu sohada 1
( ), ( ),...,
( ),... n u x u x u x uzluksiz hosilalarga ega bo‘lsin. Agar 1
n n u x = qator
X sohada yaqinlashuvchi bo‘lib, yig‘indisi ( )
S x ga
teng bo‘lsa va 1 ( ) n n u x = qator X sohada tekis yaqinlashuvchi bo‘lsa, u holda uning yig‘indisi berilgan qator yig‘indisidan olingan hosilaga teng bo‘ladi: 1 2
( ) ( ) ...
( ) ... n S x u x u x u x = + + +
+
...
... 4 9 x x x arctg x arctg arctg arctg n + + + + +
qatorga hadma-had differensiallash haqidagi teoremani qo‘llash mumkinmi? Yechish. Berilgan qatorni quyidagi yaqinlashuvchi qator bilan solishtiramiz:
2 ... ...
4 9
x x x n + + + +
+ (
Agar ( )
n x u x arctg n =
va 2
x v n = desak, u holda 2 2 0 2 ( )
lim lim
lim 1 ( ) 0 n n n n x a arctg u x arctg n n x v x n → → → = = = = = → va solishtirish alomati II ga asosan berilgan qator x ning har qanday qiymatida yaqinlashuvchi bo‘ladi. Berilgan qator umumiy hadining hosilasini topamiz: 2 2 2 2 4 4 1 1 ( ) 1
n u x x n x n n = = + + . Hosilalardan tuzilgan qator quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 2 2 4 2 4 1 4 9 ... 1 2 3 x x x + + + + + +
Bu qatorning hadlar quyidagi yaqinlashuvchi 2 2 2 2 1 1 1 1 1 ... ...
2 3 4 n + + + + +
+
qatorning mos hadlaridan kichik bo‘ladi. Shuning uchun Veyshtrass alomatiga ko‘ra hosilalardan tuzilgan qator ( ; ) − +
oraliqda tekis yaqinlashuvchi bo‘ladi. Demak, berilgan qatorga qatorlarni deffensiallash haqidagi teoremani qo‘llash mumkin bo‘ladi.
2 3 3 4 1 sin sin 2
sin 3 ...
sin ...
2 2 2 n n x x x nx + + + + +
+
qatorga ; 6 4
kesmada funksional qatorlarni hadma-had integrallash haqidagi teoremani qo‘llash mumkinmi?
2 3 3 4 1 1 ...
... 2 2 2 n n + + + + + +
sonli qator yaqinlashuvchi bo‘ladi (buni masalan, Dalamber alomati yordamida tekshirish mumkin). Shuning uchun, berilgan qator Veyrshtrass alomatiga ko‘ra ( ;
− + oraliqda tekis yaqinlashuvchi bo‘ladi (Misol 6 ga qarang). Demak, bu qatorga qatorlarni integrallash haqidagi teoremani har qanday chekli
; a b kesma
uchun, xususan, ; 6 4 kesma uchun qo‘llash mumkin bo‘ladi. 4. Darajali qatorlar. Darajali qator deb 2 0 1 2 ( ) ( ) ... ( ) ... n n a a x a a x a a x a + − + − + + − +
(4) ko‘rinishidagi funksional qatorga aytiladi, bu yerda 0 1 , , ,..., ,... n a a a a −
haqiqiy sonlar.
Darajali qatorning asosiy xossasi: agar darajali qator 0
x = da yaqinlashuvchi bo‘lsa, u holda bu qator 0
−
−
tengsizlikni qanoatlatiruvchi x ning barcha qiymatalarida yaqinlashuvchi (shu bilan birga absolyut yaqinlashuvchi) bo‘ladi (Abel teoremasi). Abel teoremasidan quyidagi natija kelib chiqadi: har qanday darajali qator uchun markazi x a = nuqtada bo‘lgan shunday x a R −
interval (yaqinlashish intervali) mavjud bo‘ladiki, bu intervalning ichida darajali qator absolyut yaqinlashuvchi bo‘ladi. Yaqinlashish intervalining chetki nuqtalarida ( x a R = nuqtalarda ) darajali qator yaqinlashuvchi ham uzoqlashuvchi ham bo‘lishi mumkin. Yaqinlashish intervali uzunligining yarmiga teng bo‘lgan R soniga darajali qatorning yaqinlashish radiusi deyiladi. Xususiy holda, qatorning yaqinlashish radiusi
R nolga yoki cheksizga teng bo‘lishi mumkin. Agar 0
darajali qator faqat
= da yaqinlashuvchi bo‘ladi; agar R = bo‘lsa, u holda qator sonlar o‘qining barcha nuqtalarida yaqinlashuvchi bo‘ladi. Darajali qator yaqinlashish intervali va radiusini topish uchun quyidagicha usullardan foydalanish mumkin:
1. Agar
1 2 , ,..., ,...
n a a a koeffitsientlar ichida nolga teng bo‘lganlari bo‘lmasa (yoki faqat cheklilarigina nol bo‘lsa) u holda 1 lim n n n a R a → + =
(5)
yoki
1 lim | | n n n R a → =
(6) formulalar o’rinli bo‘ladi, agar yuqoridagi limitlar mavjud bo‘lsa (chekli va cheksiz). 2. Agar 1 2 , ,...,
,... n a a a koeffitsientlardan tashkil topgan cheksiz to‘plam nolga teng bo‘lsa (xususan, qator ( ) x a − ning faqat juft yoki toq darajalaridan tashkil topgan bo‘lsa), u holda yuqoridagi formulalardan foydalanish mumkin emas. Bu holda yaqinlashish intervalini topish uchun funksional qatorlarni yaqinlashish sohasini topganimiz kabi bevosita Dalamber yoki Koshi formulalaridan foydalanish mumkin. Darajali qator yaqinlashish intervalining ichida yotuvchi har qanday kesmada tekis yaqinlashuvchi bo‘ladi. Darajali qatorni hadma-had differensiallash va integrallashdan hosil bo‘lgan qatorlar berilgan darajali qator bilan bir xil yaqinlashish intervaliga ega bo‘ladilar va ularning yig‘indilari yaqinlashish intervali ichida dastlabki qator yig‘indisining mos ravishda differensiali va integraliga teng bo‘ladi. Shunday qilib, agar 2 0 1 2 ( ) ( ) ( ) ...
( ) ... n n S x a a x a a x a a x a = + − + − + + − + bo‘lsa, u holda 1 0
( ) 2 ( ) ... ( ) ... n n S x a a x a na x a − = + − + + − + va
2 3 1 0 1 2 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ... ...
2 3 1 x n n a x a x a x a S x dx a x a a a a n + − − − = − + + + + + +
bu yerda R x a R − −
. |
ma'muriyatiga murojaat qiling