Toshkent davlat yuridik universiteti

 

---

17 
1.6. Oldi-sotdi shartnomasining mazmuni 
Oldi-sotdi shartnomasining mazmunini taraflarning huquq va burchlari 
tashkil etadi. 
Sotuvchining asosiy burchi va huquqi sotilgan ashyoni shartnomaga muvofiq 
oluvchining ixtiyoriga topshirishdan va buning uchun tegishli haqni olishdan 
iborat. 
Oluvchining asosiy huquqi va burchi sotilgan tovarni qabul qilib olish va 
buning uchun belgilangan haqni to`lashdan, agar sotilgan tovar o`ziga shartnoma 
shartlariga muvofiq topshirilmagan bo`lsa, uni o`ziga topshirishni talab qilishdan 
iborat bo`ladi. 
Oldi-sotdi shartnomasini ijro etish yuzasidan qilinadigan harakatlarni, ya’ni 
tovarni topshirish va haqini to`lash, agar qonun yoki shartnomada boshqacha holat 
belgilanmagan bo`lsa, darhol amalga oshirish lozim. FKning 419-moddasi, 1-
qismiga asosan xaridor tovar haqini sotuvchi tomonidan ushbu tovarni yoki ushbu 
tovarni tasarruf qilish hujjatlarini berganidan so`ng kechiktirmasdan to`lashi lozim. 
Qonun ayni vaqtda taraflar zimmasiga yana bir qator qo`shimcha 
majburiyatlar ham yuklaydi. 
Sotuvchi sotilgan mol-mulkni (tovarni) to u topshirishigacha saqlashi shart. 
Bu qoida FK 391-moddasida mustaxkamlangan. Mulk huquqi yoki boshqa 
ashyoviy huquq mol-mulkni topshirishdan oldin sotib oluvchiga o`tgan hollarda 
sotuvchi mol-mulkning yomonlashuviga yo`l qo`ymay, uni topshirgunga qadar 
saqlashi shart. Bunda qilingan chiqimlar xaridor zimmasiga yuklatiladi. 
Sotuvchi zimmasiga yana bir majburiyat FKning 393-moddasida belgilab 
qo`yilgan. Sotuvchi tovarni sotib oluvchiga uchinchi shaxslarning har qanday 
huquqlaridan ozod holda topshirishi shart, sotib oluvchi shaxslarning huquqlari 
bo`lgan tovarni (ijaraga berilgan, garovga qo`yilgan, tekin foydalanishga berilgan 
tovarni) qabul qilishga rozilik bergan hollar bundan mustasno. Sotuvchi ushbu 
majburiyatni bajarmagan hollarda xaridor tovar bahosini kamaytirishni yoki 
shartnomani bekor qilib, ko`rilgan zararlar qoplanishini talab qilishga haqli (sotib 
oluvchi bu tovarga uchinchi shaxslarning huquqlari borligini bilgan yoki bilishi 
lozim bo`lgani isbotlanadigan hollar bundan mustasno). 
Yuqoridagi qoidalar tovarni sotib oluvchiga topshirish paytida unga uchinchi 
shaxslarning da’volari borligi sotuvchiga ma’lum hollarda (masalan, uchinchi 
shaxs sotilayotgan tovar o`zining mulki ekanligi haqida sotuvchiga aytgan va 
uning o`ziga kaytarilishini talab etib, da’vo qilayotgan hollarda) ham, agar bu 
da’volar keyinchalik belgilangan tartibda qonuniy deb tan olingan bo`lsa, tegishli 
ravishda qo`llanadi. 
Agar uchinchi shaxs oldi-sotdi shartnomasi bajarilgunga qadar vujudga 
kelgan asos bo`yicha tovarni olib qo`yish to`g’risida sotib oluvchiga da’vo qilsa 
(eviksiya), sotib oluvchi sotuvchini ishda qatnashishga jalb qilishga haqli, sotuvchi 
ham bu ishda sotib oluvchi tarafida qatnashishi shart. Masalan, A. ismli shaxs B. 
ismli shaxsga sigir sotadi. Oradan ko`p o`tmay, D. ismli shaxs ushbu sigir uning 
mulki ekanligi va undan o`g’irlab ketishganini bildirib, sigirni o`ziga qaytarish 
haqida sudga vindikatsion da’vo bilan murojaat qiladi. Bunday holda D. B.ga 
nisbatan da’vo qiladi. Ayni vaqtda B. ushbu ishga A.ni jalb etishi lozim. 

---

18 
Agarda sotuvchi ishda qatnashganida sotilgan tovar sotib oluvchidan olib 
qo`yishlikning oldini olgan bo`lishi mumkinligini isbotlab bersa, sotib oluvchi 
sotuvchini ishda qatnashishga jalb qilmasligi sotuvchini sotib oluvchi oldida 
javobgarlikdan ozod qiladi. 
Sotib oluvchi tomonidan ishda qatnashishga jalb qilingan, biroq unda 
qatnashmagan sotuvchi (agarda, masalan, tovar uchinchi shaxs tomonidan da’vo 
qo`zg’atish asosida sotib oluvchidan olib qo`yilgan bo`lsa) sotib oluvchining ishni 
noto`g’ri yuritganligini isbotlash huquqidan mahrum bo`ladi. 
FKning 395-moddasida sotib oluvchidan tovar olib qo`yilganda sotuvchining 
javobgarligi belgilab qo`yilgan. Agar yuqoridagi misolga murojaat qilsak D.ning 
B.ga nisbatan da’vosi qanoatlantirilgan, ya’ni sigir undan olinib, D.ga berilgan 
taqdirda A. B.ning barcha zararlarini qoplashi lozim. (B. sigirning o`g’irlangan 
ekanligini va A. uni sotishga haqli emasligini bilgan hollar bundan mustasno). 
Olingan tovar uchinchi shaxslar tomonidan sotib oluvchidan talab kilib 
olinadigan hollarda taraflarning sotuvchini javobgarlikdan ozod qilish yoki uning 
javobgarligini cheklash to`g’risidagi kelishuvi haqiqiy emas. 
Oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha sotuvchi tovarni xaridorga mulk sifatida 
topshirishi shartnoma real ijrosining belgisi ekanligi sababli sotib oluvchi 
qachondan boshlab sotilgan tovarga nisbatan mulkdor bo`lib hisoblanishi muhim 
amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu masalani to`g’ri hal etish qator huquqiy oqibatlar 
bilan bog’liq jumladan, tovarning tasodifan shikastlanishi yoki nobud bo`lish xavf-
xatari kimning zimmasiga tushadi, sotilayotgan tovarga nisbatan u yoki bu taraf 
kreditorlarining haq undirish haqidagi talablariga qaratish mumkin yoki mumkin 
emasligi, xaridorga ushbu mol-mulkka nisbatan egallash, foydalanish, tasarruf 
qilish bo`yicha vakolatlarning real amalga oshirish imkoniyatlari vujudga kelishi 
mana shunday holatlardan hisoblanadi. 
Masalan, V. ismli shaxs D. ismli shaxsdan engil mashina sotib oldi. 
Shartnoma tuzilib, notarial guvohlantirildi, DANda ro`yxatdan o`tkazildi. 
Shartnoma bo`yicha V. shartnoma ro`yxatidan o`tkazilgan kunning ertasiga D.ga 
pulni to`lab, mashinani olib ketishi kerak edi. Biroq o`sha kuni tunda garajga 
yashin tushib, mashina yonib ketdi. Savol tug’iladi: V. D.ga pulni to`lashi kerakmi 
yoki yo`qmi? Bu masalaning echimi mashina yongan vaqtda kimning mulki 
ekanligi bilan bog’liq. 
FKning 185-moddasiga muvofiq, shartnoma asosida mol-mulk oluvchida 
mulk huquqi agar qonunda yoki shartnomada boshqacha belgilanmagan bo`lsa, 
ashyo topshirilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Agar bunday shartnoma davlat 
ro`yxatidan o`tkazilishi yoxud notarial tasdiqlanishi kerak bo`lsa, tegishli harakat 
sodir etilgandan boshlab, agar shartnomani ham notarial tasdiqlash, ham davlat 
ro`yxatidan o`tkazish zarur bo`lganida esa, ro`yxatdan o`tkazilgan paytdan boshlab 
vujudga keladi. 
FKning 390-moddasida sotuvchining tovarni topshirish majburiyatini 
bajarish payti belgilab qo`yilgan. Bunga asosan, basharti oldi-sotdi shartnomasida 
boshqacha hol nazarda tutilgan bo`lmasa, sotuvchining sotib oluvchiga tovarni 
topshirish vazifasi quyidagi paytlarda bajarilgan hisoblanadi: 
agar shartnomada tovarni yetkazib berish majburiyati nazarda tutilgan bo`lsa, 

---

19 
tovarni sotib oluvchiga yoki u ko`rsatgan shaxsga topshirish paytida; 
agar tovar sotib oluvchiga tovar turgan erda berilishi lozim bo`lsa, tovarni 
sotib oluvchi ixtiyoriga topshirish paytida; shartnomada nazarda tutilgan muddatda 
tovar tegishli erda sotib oluvchiga topshirish uchun tayyor bo`lgan va sotib oluvchi 
shartnoma shartlariga muvofiq tovar topshirishga tayyor ekanligidan xabardor 
qilingan vaqtda tovar sotib oluvchi ixtiyoriga topshirilgan deb hisoblanadi. Agar 
tovarning shartnoma maqsadlariga mosligi tamg’alash yoki boshqa yo`l bilan 
tasdiqdangan bo`lmasa, tovar topshirish uchun tayyor deb hisoblanmaydi. 
Oldi-sotdi shartnomasidan sotuvchining tovarni sotib oluvchiga yetkazib 
berish yoki tovarni turgan erida sotib oluvchiga topshirish majburiyati kelib 
chiqmaydigan hollarda, agarda shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan 
bo`lmasa, tovarni sotib oluvchiga yetkazib berish uchun tashuvchiga (transport 
tashkilotiga), aloqa tashkilotiga topshirish paytida sotuvchining tovarni topshirish 
majburiyati bajarilgan hisoblanadi. Umumiy qoida bo`yicha sotuvchi sotib 
oluvchiga ashyoni berish bilan bir vaqtda unga mansub ashyolarni, shuningdek, 
qonunda yoki shartnomada nazarda tutilgan ashyoga aloqador hujjatlar (texnik 
pasport, sifat sertifikati, foydalanish uchun yo`riqnoma va h.k.)ni ham topshirishi 
lozim. 
Sotuvchining tovarni xaridorga topshirish majburiyatini bajarish muddati 
oldi-sotdi shartnomasida belgilanadi, agar shartnomada bunday shart mavjud 
bo`lmasa, FKning 242-moddasi qoidalari qo`llaniladi. 
Belgilangan muddat buzilgan taqdirda xaridorda shartnomani bajarishga 
qiziqish yo`qolishi shartnomadan aniq bilinib tursa, masalan, archa bezaklarini 
xaridorga 29 dekabrgacha topshirish haqidagi shart, oldi-sotdi shartnomasi uni 
qat’iy belgilangan muddatda bajarish sharti bilan tuzilgan hisoblanadi. Sotuvchi 
bunday shartnomani unda belgilangan muddatdan oldin yoki bu muddat 
tugagandan so`ng xaridorning roziligisiz bajarishga haqli emas. 
FKning 392-moddasida ko`rsatilishicha, agarda oldi-sotdi shartnomasida 
boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, tovarning tasodifan nobud bo`lish yoki 
shikastlanish xavf-xatari sotuvchi tovarni sotib oluvchiga topshirishi bo`yicha o`z 
majburiyatlarini qonun yoki shartnomaga muvofiq bajargan deb hisoblangan 
paytdan boshlab sotib oluvchiga o`tadi. Agarda taraflar kelishuvida boshqacha 
tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, yo`lda bo`lgan paytida sotilgan tovarning 
tasodifan shikastlanish yoki nobud bo`lish xavfi shartnoma tuzilgan paytdan 
boshlab sotib oluvchiga o`tadi. 
Oldi-sotdi shartnomasining tovar tasodifan nobud bo`lishi yoki shikastlanishi 
xavfi u birinchi tashuvchiga topshirilgan vaqtdan boshlab sotib oluvchiga o`tishi 
haqdaagi sharti, agar shartnoma tuzilgan vaqtida sotuvchi tovar yo`qolgani va 
shikastlanganini bilgan yoki bilishi lozim bo`lgan bo`lsa va bu hakda sotib 
oluvchiga ma’lum qilmagan bo`lsa, sotib oluvchi talabiga ko`ra sud tomonidan 
haqiqiy emas deb topilishi mumkin. 
Agar tovarni topshirish sotuvchi tomonidan kechiktirilsa yoki xaridor 
tomonidan tovarni qabul qilib olish kechiktirilgan bo`lsa, tovarning tasodifan 
nobud bo`lish yoki shikastlanish xavf-xatari kechiktirgan taraf zimmasiga 
yuklanadi. 

---

20 
Xususiy belgili ashyolarning oldi-sotdi shartnomasida FK 331-moddasida 
belgilangan qoidalar qo`llaniladi. 
Xaridor zimmasidagi asosiy majburiyat tovar haqini qonun yoki 
shartnomaga muvofiq muddatda va miqdorda to`lash hisoblanadi. Umumiy qoida 
bo`yicha xaridor sotuvchi unga tovarni yoki tovarni tasarruf qilish hujjatlarini 
berganidan so`ng uning haqini kechiktirmasdan to`lashi lozim. Agarda 
shartnomada haqni bo`lib-bo`lib to`lash nazarda tutilgan bo`lmasa, haq tovarning 
to`liq bahosi miqdorida to`lanishi lozim. Agap haq to`lash xaridor tomonidan 
kechiktirilsa, sotuvchi kechiktirilgan davr uchun foizlar talab qilishga haqli. 
FKning 420-moddasida tovar haqini oldindan to`lash 421-moddada nasiyaga 
sotilgan tovarlar haqini to`lash, 422-moddada esa tovar haqini bo`lib-bo`lib to`lash 
qoidalari va tartibi belgilab qo`yilgan. 
Yuqorida sotib oluvchiga sotib olgan tovar unga topshirilishi bilan mulk 
huquqi o`tishi aytib o`tilgan edi. Qonunda yoki shartnomada ushbu umumiy 
qoidadan istisnolar nazarda tutilishi mumkin. Masalan, tovar xaridorga 
topshirilmasdan unga nisbatan mulk huquqi vujudga kelishi mumkin. Ba’zan esa 
buning aksi bo`lishi ham mumkin. Masalan, tovar nasiyaga sotilganda yoxud uning 
haqi bo`lib-bo`lib to`lanishi hollarida tovar haqi to`langunga qadar, garchi tovar 
xaridorga topshirilgan bo`lsa ham mulk huquqi sotuvchida saqlanib qolishi 
mumkin. 
Bunday 
hollarda 
agarda 
tovarning 
vazifasidan 
yoki 
uning 
xususiyatlaridan kelib chiqmasa xaridor mulk huquqi o`ziga o`tguncha tovarni 
birovga berishga yoki boshqacha tarzda tasarruf qilishga haqli emas (FK 424-
moddasi).