Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

37 

 

4. TANSFORMATORDA KUCHLANISHNI ROSTLASH 

USULLARINI O’RGANISH VA TADQIQ QILISH 

4.1.Nasos stansiyasi tarmoqlaridagi kuchlanishni boshqarish vositalarini 

tahlili 

Kuchlanishni  rostlashga  qo‗llanuvchi  vositalarni  tahlil  qilishni  elektr 

iste‘molchi  boshmog‗idagi  kuchlanishning  umumiy  tenglamasidan  boshlash 

qulayroq.  Bu  tenglamada  elektr  iste‘molchi  boshmog‗ida  hosil  bo‗ladigan 

kuchlanish  generator  kuchlanishi  (U

1

),  rostlovchi  qurilmalar  hosil  qiladigan 

kuchlanish (U

p

) va aktiv P

m

 va reaktiv Q

m

 yuklamalar hisobi, hamda aktiv R va 

reaktiv X

L

 qarshiliklarda paydo bo‗ladigan kuchlanish yo‗nalishlaridan iborat. 

Pastda  nomlangan  rostlovchi  vositalarni  tartib  rakamlari  tenglama  ustida 

ko‗rsatilgan kataklar ichida keltirilgan. 

 

 

3 

 

 

 

 

 

 

4 

 

7 

 

 

 

 

5 

 

8 

 

 

 

 

6 

 

9 

 

 

1   

13 

 

10 

 

 

2   

14 

 

11    12 

  13 

U

U

U

P R

Q

Q

X

X

U

доб

М

М

К

L

C

H

2

1















(

) (

)

(4.1)

 

1. Generatorlarning kuchlanishini rostlash; 

2. Transformatorlar transformatsiyalash koeffitsientini o‗zgar–tirish; 

3. Qo‗shimcha volt beruvchi transformatorlar; 

4. Liniyaviy rostlagich; 

5. Induksion yoki potensial rostlagichlar; 

6. Kontaktsiz avtomatik kuchlanish rostlovchilar; 

7. Sinxron yuritkichlar; 

8. Parallel ulangan kondensator batareyalari; 

9. Sinxron kompensatorlar; 

38 

 

10. Kompensatsiyali uzgartirgichlar; 

11. Reaktiv quvvat statik manbai; 

12. Minimal reaktiv qarshilikka ega tarmoqlar; 

13. Bo‗ylama kompensatsiya; 

14. Ikkilangan reaktorlar. 

15.  Kuchlanishni  rostlashning  ba‘zi  bir  texnik  vositalari  haqida  to‗xtalib 

o‗tamiz. 

4.2.Transformatorlarini kuchlanishini yuklama ostida boshqarishni tahlili. 

Boshqarish  shahobchalari  odatda  yuqori  kuchlanish  chulg‗amida 

joylashgan,  chunki  transformatorning  bu  chulg‗amida  tok  miqdori  nisbatan 

kichik  bo‗ladi.  Quvvat  va  kuchlanish  qiymatlariga  ko‗ra  rostlovchi 

transformatorlar har xil ulanish sxemalariga va rostlanish ko‗lamiga egadir. 

Rostlashda  35,  10,  6  kV  li  60  dan  va  630  kVA  li  kuchlanish 

transformatorlarini  qayta  ulagichlarni  va  chulg‗amlarni  ulanish  sxemalari 

ko‗rsatilgan. kuchlanishni boshqarish [4x(+2,5 va 2x(–2,5)]% ko‗lamida amalga  

oshiriladi. 

 

39 

 

                                                                          4.1-rasm 

Qayta  ulagich  elektr  yuritkich  orqali  ishga  tushiriladi.  Shahobchalarni 

o‗tkazish odatda avtomatlashtirilgan bo‗ladi. 

Boshqaruvchi transformatorlarni 6 ta kadamli boshqarish sxemasi.  

1– transformator; 

2– qayta ulagich;  

3– o‗tkazgichni ishchi kontakti;  

4– yordamchi kontakt; 

5– qo‗zgalmas kontakt;  

6– yuritma reduktori;  

7– elektr yuritkich; 

8– avtomatik boshqarish tizimi; 

9–kuchlanish transformatori TSMAN–630/35;  

10– o‗lovchi simlar;  

11– past kuchlanish chulg‗ami;  

12– yuqori kuchlanish chulgam. 

Расм.

 

 

40 

 

Bosh  pasaytirgich  nimstansiyada  transformatorlar  qayta  ulagich 

qurilmalar  bilan  jihozlangan.  Bu  qayta  ulagich  ko‗p  pog‗onaga  ega  bo‗lib, 

mahsus  bakka  joylashgan.  Quvvati  5,6  MVA,  kuchlanish  35/10  kV  bo‗lgan 

TMN  turidagi  transformatorda  RNT–9. kadami  8  ta  (har  biri  2,5  %)  bosqichga 

ega.  Takomillashgan  qayta  ulagichlarda  mayda  bosqichlar  rostlanishni  har 

bosqichida 1,5 % dan amalga oshirish mumkin. 

4.3.   Elektr tarmoqlarining holatlarini hisoblash. 

Elektrtarmoqlaridakuchlanishnirostlashgabo‘lganzaruratnianiqlashvashunin

gdekrostlanuvchanparametrlarkuchlanishningruхsatetilganqiymatlarinianiqlashu

chunalbattatarmoqningbarqarorlashganholatlarinihisoblashtalabetiladi.  

Shundayqilib,  

tarmoqdakuchlanishnirostlashmasalasiuningholatinihisoblashmasalasibilanbirgal

ikdayechiladi.  

Shusababliquyidaelektrtarmoqlariningbarqarorlashganholatlariniulardakuchlanis

hnirostlashmaqsadlaridahisoblashusullaribilanqisqachatanishibo‘tamiz. 

Harqandayelektrtarmoqning,  

jumladanelektruzatishliniyasinihisoblashuningsxemasi,  

barchahisobparametrlarivaholatparametrlariningbirqismima‘lumbo‘lgandaqolga

n 

 

– 

 

no‘malumholatparametrlarinihisoblabtopishninazardatutadi.  

Bundayhisoblashlarelektrtarmoqlariniloyihalashvaishlatishjarayonidaularningtur

lixarakterliholatlardasamaraliishlashinitekshirishvata‘minlash, 

holatlarinioptimallashkabimaqsadlardaamalgaoshiriladi.  

OxiridatokI

2

vakuchlanishU

2f

berilganholat.Ma‘lumparametrlar  (4.3  –  rasm):  U

2f

  

-  2  –  tugunningfazakuchlanishi,  I

2

    -  liniyaoxiridagitok,  Z

12

=  r

12

+  jx

12

,  b

12

  – 

liniyaningbo‘ylamaqarshiligivasig‘imo‘tkazuvchanligi. Aniqlovchi  parametrlar:  

U

1f

,    I

1

-    EUL    boshidagi    kuchlanish    va    tok,    I

12

    –  liniyaning  bo‘ylama 

qismidagi  tok    S

12

–  liniyadagi  quvvat  isrofi.  Bunday    holatni    hisoblashda  

noma‘lum    o‘zgaruvchilarning    qiymatlari  liniyaning    oxiridan    boщlanishiga  

tomon ketma – ket  tartibda  aniqlanadi. Tok va kuchlanishni aniqlashda Om va 

Kirxgof qonunlaridan foydalaniladi.  Hisoblashlarni faza kuchlanishi U

f

va toki I 

41 

 

bo‘yicha olib borish tartibi bilantanishamiz.  Liniya  oxiridagi  sig‘im  toki  Om  

qonuniga  binoan  (4.2,b  –rasm) qo‘yidagicha aniqlanadi: 

 

 

 

    

 

 

 

√   (4.2) 

Liniyaning bo‘ylama  qismidagi  tok,  Kirxgofning birinchi qonuni  bo‘yicha 

topiladi: 

 

  

   

 

   

                 

(4.3) 

Liniya  boshlanishidagi  kuchlanish  Kirxgofning  ikkinchi  qonuni  va  Om 

qonunidan foydalanib  hisoblanadi: 

 

 

   

  

   

  

 

  

(4.4) 

Liniya boshlanishidagi sig‘im toki: 

 

  

    

  

 

  

  (4.5) 

Liniyaning kirishidagi tok Kirxgofning 1-qonuniga asosan aniqlanadi: 

 

 

   

  

   

  

(4.6) 

Uchta fazada umumiy quvvat isrofi:   

  

  

    

  

 

 

  

(4.7) 

4.2-rasm 

Liniyaning bo‘ylama  qismidagi  tok, Kirxgofning birinchi qonuni  bo‘yicha 

topiladi: I

12

=I

2

+Is

2

.   Liniya  boshlanishidagi  kuchlanish  Kirxgofning  ikkinchi  

qonuni  va  Om qonunidan foydalanib  hisoblanadi: U

1f

=U

2f

+ I

12

Z

12

..(4.4) Liniya 

boshlanishidagi  sig‘im  toki:  Is

1

=jU

1

fb12/2    (4.5).    Liniyaning  kirishidagi  tok 

Kirxgofning  1-qonuniga  asosan  aniqlanadi:  I

1

=I

12

+  Is

1

  .    (4.6)Uchta  fazada 

umumiy quvvat isrofi:  S

1

=3I

12

Z

12

.  (4.6)     b)4.2-rasm. Elektr uzatish liniyasini 

42 

 

hisoblash.Oxirida  yuklama  quvvati  berilgan  liniyani  hisoblash.Liniya    oxirida  

kuchlanish    berilgan    holat    U

2

  const.    Ushbu    holatda  yuklama    quvvati  S

2

,  

kuchlanishi  U

2

,    liniyaning    qarishiligi        va  o‘tkazuvchanligi    b

12

    ma‘lum  

(4.2,a-rasm).    Kuchlanish  U

1

,    uzatish    liniyasining  bo‘ylama    qismi    oxiri    va 

boshlanishidagi    quvvatlar  ,      quvvat    isrofi    uzatish  liniyasi  boshlanishidagi 

quvvat  S

1

  larni  topish  talab  etiladi.  Qizish  bo‘yicha  cheklovni  tekshirish 

maqsadida,  ba‘zan,I

12

  tokni  ham  topish  talab  etiladi.      Hisoblash    liniyaning  

oxiridan  boshlanishiga  tomon  qidiriluvchi  quvvat  va kuchlanishlarni  Kirxgof  

va    Om    qonunlaridan    foydalanib    aniqlash    tartibida    olib  boriladi.   

Liniyaningoxiridagi zaryad (sig‘im) quvvati hisoblanadi. 

 

  

  )

   

 

    

  

  )

(4.8) 

Kirxgofning  birinchi qonuni bo‘yicha liniya  bo‘ylama  qismining  oxiridagi 

quvvat topiladi: 

 

  

   

 

 

   

  

(4.9) 

Liniyadagi quvvat isrofi aniqlanadi: 

  

  

    

  

 

 

  

 

 

  

  ) 

 

 

 

 

  

(4.10) 

Liniya bo‘ylama qismining boshlanishi va oxirida tok bir xildir. Bo„ylama 

qismi  boshlanishida  quvvat  bu    qism  oxiridagiga  nisbatan  quvvat  isrofi 

miqdorigi ko‘pligini e‟tiborga olib u qo‘yidagicha topiladi: 

 

  

  )

   

  

  )

    

  

(4.11) 

Liniyaning boshlanishidagi kuchlanish Om qonuniga muvofiq qo‘yidagicha 

hisoblanadi: 

 

 

   

 

  √  

  

 

  

   

 

 

 

 

  )

 

 

 

  

(4.12) 

Liniyaning boshlanishidagi zaryad quvvati aniqlanadi: 

 

   

  )

 

 

 

 

 

 

  

  

(4.13) 

Liniyaning  boshlanishidagi  quvvat  Kirxgofning  1-qonunidan  foydalanib 

qo‘yidagicha topiladi: 

 

 

   

  

  )

    

   

  )

(4.14) 

43 

 

4.3-rasm 

4.3-rasm. Elektr uzatish liniyasini hisoblash: a) – yuklama quvvati berilgan 

holatda  liniyani  hisoblash  sxemasi;  b)  –  oxirida  berilgan  ma‘lumot  bo‘yicha 

liniya  holati  hisoblanganda  uning  boshlanishi  va  oxiridagi  kuchlanishlarning 

vektor  diagrammasi.Kirxgofning    1-qonuni    asosida    yoziluvchi    egri    chiziqli    

tugun    kuchlanishlari  tenglamasini  yechish  orqali  amalga  oshirish  mumkin.  2-

tugun  uchun  bunday  egri  chiziqli  tugun  kuchlanishlari  tenglamasi  qo‘yidagi 

ko‘rinishda bo‘ladi: 

 

  

 

 

   

  

 

 

   

 

  )  

 

 

 

 

(4.15) 

4.2-rasm. Elektr uzatish liniyasini hisoblash: a) – yuklama quvvati berilgan 

holatda  liniyani  hisoblash  sxemasi;  b)  –  oxirida  berilgan  ma‘lumot  bo‘yicha 

liniya  holati  hisoblanganda  uning  boshlanishi  va  oxiridagi  kuchlanishlarning 

vektor  diagrammasi.    Liniya    boshlanishida    kuchlanish    berilgan    holat    (U 

const1  )  S

12

  U

1

  Z

12

    berilgan    hisoblanib,  (4.3.a-rasm).  Ushbu  holatda  U

2

 

noma‘lum bo‘lganligi uchun Kirxgof va Om qonunlaridan foydalanib liniyaning 

oxiridan 

boshlanishiga 

tomon 

ketma-ket 

ravishda 

noma‘lum 

tok  

vakuchlanishlarni    topish    mumkin    emas.    Bunday    liniyani    hisoblashni 

Kirxgofning  1-qonuni  asosida  yoziluvchi  egri chiziqli    tugun  kuchlanishlari 

tenglamasini  yechish  orqali  amalga  oshirish  mumkin.  2-tugun  uchun  bunday 

egri chiziqli tugun kuchlanishlari tenglamasi qo‘yidagi ko‘rinishda bo‘ladi: I

2

ni 

topish  va  so‘ngra  (4.8)-(4.11),  (4.13),  (4.14)  ifodalar  bo‘yicha  barcha 

quvvatlarni xisoblash mumkin.  Egri chiziqli tugun kuchlanishlari tenglamalarini 

yechishga asoslangan usul boshqa usullarga nisbatan universal usul hisoblanib, u 

44 

 

har  qanday  murakkablikdagi  elektr    tarmoqlari  holatlarini    hisoblash    imkonini  

beradi.    Biroq    undan    foydalanish  umumiy    holda    egri    chiziqli    tenglamalar  

sistemasini    maxsus    matematik    usullarni  qo‘llash  asosida  yechishni  nazarda 

tutadi.  Yuklamalari    quvvatlari  va  ta‘minlash  punktida    kuchlanish    ma‘lum  

bo‘lgan    ochiq    elektr    tarmoqlari,    jumladan  ko‘rilayotgan    liniya    holatini  

nisbatan    sodda    va    taxminiy    ikki    bosqichli    usul  yordamida  hisoblash 

mumin.Quvvatlar  va  kuchlanishlarning  yanada  aniqroq  kiymatlarini  topish 

uchun  1  va    2-bosqichlarni    ketma-ket    takrorlash    mumkin.    Bunda    har    bir  

yangi    qadamni  (takrorlashni)  bajarishda  (4.10)  va  (4.11)  formulalardagi  U

2

 

o„rniga  uning  bundan  oldingi  qadamda  topilgan  qiymatini  qo„yish  lozim. 

Bunday 

hisoblashlarni 

EHMda 

amalga 

oshirish 

maqsadga 

muvofiqdir.ko‘rilayotgan    liniya    holatini    nisbatan    sodda    va    taxminiy    ikki  

bosqichli  usul yordamida hisoblash mumkin.   1-bosqich.,  Yuqorida keltirilgan 

ifodalar  bo‘yicha  quvvat  oqimlari  va  isroflarini  hisoblaymiz:        (4.12)      2-

bosqich.  1-bosqichda  topilgan  quvvat  oqimi  S

1

  dan  foydalanib,  Om qonuni 

bo‘yicha    U

2

  kuchlanishni  aniqlaymiz,  bunda  tok  I

12

  niS

12

  vaU

1

  lar  orqali 

ifodalaymiz:  (4.11)      (4.13)  va  (4.16)  formulalarda  U

2

  ning  o‘rniga  Uн 

foydalanilganligi uchun 1-bosqichda  quvvat  oqimlarining  taxminiy  qiymatlari  

aniqlanadi.    Bunga    mos  ravishda  2-bosqichda  topilgan  kuchlanish  U

2

  ning 

qiymati ham taxminiy bo‘ladi.    

Quvvatlar va kuchlanishlarning yanada aniqroq kiymatlarini topish uchun 1 

va    2-bosqichlarni    ketma-ket    takrorlash    mumkin.    Bunda    har    bir    yangi  

qadamni  (takrorlashni)  bajarishda  (4.15)  va  (4.16)  formulalardagi  U

2

  o‘rniga 

uning  bundan  oldingi  qadamda  topilgan  qiymatini  qo‘yish  lozim.  Bunday 

hisoblashlarni EHMda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. 

4.4.   Kuchlanish pasayishi va kuchlanish isrofi. 

4.3.b-rasmda    liniyaning    boshlanishi    va    oxiridagi    kuchlanishlarning  

vektor  diagrammalari  keltirilgan.      Kuchlanish  pasayishi  –  elektr  uzatish 

liniyasining  boshlanishi  va  oxiridagi  kuchlanishlar    orasidagi    geometrik    farq,  

ya‘ni    bu    kuchlanishlarning    kompleks  qiymatlari  ayirmasidir.  Kuchlanish 

45 

 

pasayishi  vektor  (kompleks)  kattalikdir.4.3,b-rasmda  kuchlanish  pasayishi 

vektori В А vektordir: 

       

  

   

 

   

 

  √  

  

 

  

    

  

     

  

(4.16) 

Kuchlanish    pasayishining    bo‘ylama    tashkil    etuvchisi    U

12

  kuchlanish 

pasayishi  vektorining  haqiqiy  sonlar  o‘qidagi  yoki  U

2

  vektori  o‘qidagi 

proeksiyasi  bo‘lib,4.3,b-rasm  bo‘yicha  u  qabul  qilingan  masshtabda  AS  

kesmaning  uzunligiga  teng.  Kuchlanish  pasayishining  ko‘ndalang  tashkil 

etuvchisi  U

12

 esa  kuchlanish pasayishi  vektorining  mavhum  sonlar  o‘qidagi  

proeksiyasi    bo‘lib,    4.3,b-rasm  bo‘yicha  u  SB  kesmaning  uzunligiga  teng.   

Kuchlanish    isrofi    –    elektr    uzatish    liniyasining    boshlanishi    va    oxiridagi 

kuchlanishlarning modullari orasidagi farqdir, ya‘ni 

  

  

   

 

   

 

     (4.17) 

4.2,b-rasmda  tasvirlangan  vektor  diagramma  bo‘yicha  kuchlanish  isrofi 

qabul    qilingan    masshtabda    AD    kesma    uzunligiga    teng.    Agar    kuchlanish 

pasayishining ko‘ndalang tashkil etuvchisi  U

12

 kichik bo‘lsa (masalan,  110nU 

kV  bo‘lgan  tarmoqlarda)    kuchlanish    isrofini  kuchlanish  pasayishining 

bo‘ylama  tashkil  etuvchisiga  teng  deb  hisoblash  mumkin.        Elektr 

tarmoqlarining  holatlarini  hisoblash  asosan  yuklamalarning  quvvatlari  berilgan  

holatda    olib    boriladi.    Shu    sababli    kuchlanish    pasayishi,    uning    tashkil 

etuvchilari  va  kuchlanish  isrofini  liniyadagi  quvvat  oqimlari  orqali  ifodalash 

zarur    bo‘ladi.Liniya  oxirida  quvvat  va  kuchlanish  ma‘lum  bo‗lgan  holat. 

Kuchlanish  pasayishi    formulasidagi    liniya    toki  I

2

    ni    liniyaning    bo‘ylama  

qismi  oxiridagi quvvat  S 

12 

va kuchlanish U

2

 orqali ifodalaymiz: 

  

  

   

 

   

 

    

  

     

  

  √  

  

 

  

 

 

  

   )

 

 

 

  

(4.18) 

Agar  kuchlanish U

2

  vektorini  4.3,b-  rasmdagidek  haqiqiy  sonlar  o‘qi 

bo‘yicha    yo‘naltirib,    qolgan    barcha    vektorlarning    yo‘nalishlarini    unga  

nisbatan belgilasak,  kuchlanish  pasayishi  va  uning  tashkil  etuvchilari  uchun  

qo‘yidagi  ifodani hosil qilamiz: 

 

46 

 

  

  

  )

     

  

  )

 

 

  

  )

   

  

  )

 

 

  

  

    

  

)  

 

  

  )

 

  

  

  

  )

 

  

 

 

 

 

 

  

  )

 

  

  

  

 

 

  

 

 

(4.19) 

Hosil    bo‘lgan    tenglamaning    haqiqiy    va    mavhum    qismlarini    alohida 

tenglashtirib,    kuchlanish    pasayishining    bo‘ylama    va    ko‘ndalang    tashkil  

etuvchilarining liniya oxiridagi ma‘lumotlar bo‘yicha ifodalarini hosil qilamiz: 

  

  

  )

 

 

  

  )

 

  

  

  

  )

 

  

 

 

  

  

  )

 

 

  

  )

 

  

  

  

  )

 

  

 

 

(4.20) 

Liniya boshlanishidagi kuchlanish: 

 

 

 

   

 

    

  

  )

     

  

  )

(4.21) 

Yuqoridagilarga  muvofiq  liniya  boshlanishidagi  kuchlanishning  moduli  

va fazasi qo‘yidagicha aniqlanadi: 

 

 

  √( 

 

    

  

  )

)

 

     

  

  )

)

 

 

 

 

        

  

  

  )

 

 

   

  

  )

(4.22) 

Liniyaning  boshlanishida  quvvat  va  kuchlanish  berilgan  holat.  Yuqorida 

ko‘rib  o‘tilgan  holatdagi  singari  liniya  toki I

12

  ni  liniyaning  bo‘ylama  qismi 

boshlanishidagi  quvvat ) va  kuchlanish U

1

 orqali ifodalasak, u holda ma‘lum  

shakl    almashtirishlardan    so‘ng    liniyada    kuchlanish    pasayishining  

bo‘ylama    va  ko‘ndalang  tashkil  etuvchilari  uchun  liniya  boshlanishidagi 

ma‟lumotlar bo‘yicha ifodalarni hosil qilamiz:   

  

  

  )

 

 

  

  )

 

  

   

  

  )

 

  

 

 

 

  

  

  )

 

 

  

  )

 

  

  

  

  )

 

  

 

 

(4.23) 

Liniya oxiridagi kuchlanish: 

 

 

   

 

    

  

  )

     

  

  )

(4.24) 

Yuqoridagilarga  muvofiq  liniya  oxiridagi  kuchlanish  moduli  va  fazasi  

qo‘yidagicha aniqlanadi: 

47 

 

 

 

        

  

  

  )

 

 

   

  

  )

(4.25) 

4.3,b-  rasmda  tasvirlangan  kuchlanishlar  vektor  diagrammasidan 

ko‘rinadiki,  kuchlanish    pasayishining    ko‘ndalang    tashkil    etuvchisi  U

12

  

kichiklashgan    sari  kuchlanish    isrofi    kuchlanish    pasayishining    bo‘ylama  

tashkil  etuvchisiga yaqinlashib  boradi.  Shu  sababli  110  kV  va  undan  past  

kuchlanishli  tarmoqlarni hisoblashda  ushbu    tashkil  etuvchi  etarlicha  kichik  

bo‘lganligi  sababli  liniya oxiridagi ma‘lumotlar bo‘yicha hisoblashlarda 

  

  

    

  

  )

 

 

  

  )

 

  

  

  

  )

 

  

 

 

(4.26) 

liniya  boshlanishidagi  ma‘lumotlar  bo„yicha  hisoblashlarda  esaqabul 

qilinadi. 

  

  

    

  

  )

 

 

  

  )

 

  

  

  

  )

 

  

 

 

(4.27)