Toshkent kimyo texnalogiya instuti shahrisabz filiali texnik mexanik fanidan

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMYO TEXNALOGIYA INSTUTI
SHAHRISABZ FILIALI
TEXNIK MEXANIK FANIDAN
KURS ISHI

BAJARDI: TO’RAYEVA M
TEKSHIRDI: KENGBOYEV S
QABUL QILDI:

Kirish
Texnika va texnologiyalarning jadal sur’atlarda rivojalanishi, kompyuterlashtirish va boshqarish tizimining keng miqyosda qo’llanilishi texnika fanlariga bo’lgan talabni kuchaytirmoqda. Shuning uchun loyihalangan mashinalar, ularning detallari mumkinqadar yengil, yetarli darajada mustahkam, ishqalanishga chidamli, davlat standartlariga to’liq mos keladigan bo’lishi shart. Yuqorida qo’yilgan talablarni texnikmexanika fanida o’rganiladi. Mehnat ta’limi yo’nalishida texnikmexanika fani tarkibi quyidagi bo’limlardan iborat: Nazariy mexanika – moddiy jismlarning bir-biriga ko’rsatadigan ta’siri va mexanik harakatining umumiy qonunlari haqidagi bo’limdir. Nazariy mexanika fani, mexanik masalaning qanday nuqtainazardan qo’yilishiga qarab, uch qismga: statika, kinematika va dinamikaga bo’linadi.
Materiallar qarshiligi – mashina va inshoot qismlarining mustahkam, bikr va ustuvor bo’lishini hisoblashda zarur.


Nazariy qism
Tasmali uzatmalar deb, etaklovchi va etaklanuvchi shkivdan hamda ularga kiydirilgan tasmadan tashkil topgan va xarakatni ishqalanish kuchi hisobiga uzatadigan mexanizmga aytiladi.
Tasmali uzatmalar quyidagi turlarga bo’linadi: Tasmaning ko’nda-lang kesimining shakliga ko’ra: a) yassi; b) ponasimon; v) doiraviy ( duma-loq ); g) yarim ponasimon; d) tishli
Vallarning o’zaro joylanishuviga ko’ra: a) parallel o’qli ochik;
b) parallel o’qli ayqash; v) o’qlari kesishadigan -burchakli; g) o’qlari kesishadigan -yarim ayqash;
Taranglash usuliga ko’ra: a) oddiy - taranglik tasmaning elastik deformastiya nitijasida xosil kilinadi; b) tarang – taranglik burish valini davriy siljitish natijasida amalga oshiriladi; v) o’z-o’zidan taranglanuvchi -taranglik avtomatik tarzda ta’minlanadi.
Afzalliklari: 1) xarakatni uzoq masofaga uzatishi amax = 15 m - yassi tasmalar uchun amax = 6 m - ponasimon tasmali uzatmalar uchun; tuzilishi oddiy va narxi arzon; ravon va shovqinsiz ishlaydi; xizmat ko’rsatish va nazorati oddiy.
Kamchiliklari: o’lchamlari nisbatan katta; uzatish soni kam (15 gacha) va doimiy emas; tasmaning ishlash muddati kam (1000...5000 soat); tasmaning cho’zilishi ishlatishda qo’shimcha qurilmalarga ehtiyoj tug’diradi; val va tayanchlariga katta kuch tushadi.
Bu kamchiliklarga qaramasdan, bu uzatmalar ishlatilishi jixatidan tishli uzatmadan keyin ikkinchi o’rinda turadi.
Tasmalar pishiq, egiluvchan bo’lishi, uzoqqa chidashi, shkiv bilan yaxshi ilashishni ta’minlovchi yuqori ishqalanish koeffistientiga va zarur tortish xususiyatiga ega bo’lishi kerak.
Tasmalar rezinalangan mato, charm, ip gazlama, jun va sintetik materiallardan tayyorlanadi va ish sharoitiga va tezlikka qarab tanlanadi.
Rezinalangan ip gazlamali tasmalar ( A, B va V turlari) A turi eng eguluvchani va
ko’p tarqalangani bo’lib, Vmax = 30 m/s.
Charm tasmalar yaxshi tortish xususiyatiga ega, Vmax= 45 m/s.
Ip gazlama eng arzon, ammo uncha pishiq emas, Vmax= 25 m/s bo’lib, nam va tmax > 50oS joylarda qo’llanmaydi.
Jun tasmalar yuqori xaroratga, kislota bug’lariga chidamli. Sintetik tasmalar mustahkam, ishqalanish koeffistenti katta.
TU geometrik o’lchamlari : d1, d2 –etaklovchi va etak-lanuvchi shkiv diametrlari; a - o’qlararo masofa; γ -tasma tarmoq-lari orasidagi burchak; α1, α2 –tasmaning kichik va katta shkivdagi qamrov burchaklari.
d1 = ( 1100…1300) 3√ P1 / n1 , P1 –kVt; n1 –min-1.
α1 = 180 – γ; Sin (γ /2 ) = ( d1 - d2) / (2a).
Amalda α1 = 180 – γ; Sin (γ /2 ) = (d1 - d2) / (2a).
bo’lgani uchun sinusning qiymatini argumentiga tenglashtirilsa,
γ = ( d1 - d2)/ a rad ≈ (( d1 - d2) / a) ּ 57o.

Shunday qilib, α1 = 180o -57o ( d1 - d2 )/ a.
Tasmaning umumiy uzunligi:
l = 2a + 0,5 π ( d1 + d2 ) + ( d2 - d1 )2 / ( 4a ).
Agar l ma’lum bo’lsa (ponasimon tasmalarda) o’qlararo masofani quyidagicha
aniqlash mumki
a = ( λ + √ λ2 – 8 (d2 - d1 )2 ) / 8,

bu erda λ = l – π · do’r; do’r= 0,5 ( d1 + d2).
Ponasimon tasmalar uchun topilgan l ni jarvaldagi kiymatlarga moslab olish zarur.
Shkivlarning aylanma tezliklari:

V1 = (π · d1 ·n1) / 60 ·1000 m/c; V2 = (π ·d2 ·n2)/60 ·1000 m/c.

Uzatmada tasmani shkiv ustida sirpanishni mavjudligi V2  V1 ga olib keladi.
Demak, V2=(1 -) V1,
bu erda  - sirpanish koeffistienti (rezinalangan tasmada=0,01;ponasimonda
=0,010,02). Amaliy hisoblarda  = 0 olish mumkin.
Uzatish nisbati:
U = n1 / n2 = V1 ·d1 / V2 ·d2 = d2 / ( d1 ( 1 - ) ) ≈ d2 / d1.
3. Tasma tarmoqlardagi kuchlar va ular o’rtasidagi bog’lanishlar masalasini hal qilish uchun yuklanishsiz T1 = 0, hamda yuklanishli T1> 0 uzatmalarni bir-biriga taqqoslab ko’ramiz ( rasm a , b ). Rasmda F0 – yuklanishsiz tasma tarmoqlaridagi taranglik kuchi; F1, F2 – uzatmaga yuklanish berilganda tarmoqlarda xosil bo’ladigan taranglik kuchi. Aylanma
kuch Ft = 2 T / d1. Etaklovchi shkiv uchun muvozanat sharti T1 = 0,5d1 (F1 - F2) yoki F1-F2 = Ft
bo’ladi. Bunda etaklovchi tarmoqning cho’zilishi etaklanuvchi tarmoqning qisqarishi bilan
muvozanatlashadi, ya’ni:

F1 = F0 + ΔF, F 2 = F0 - ΔF yoki F1 + F2 = 2 F0 ,
bulardan quyidagi ikkita tenglamani olamiz:
F1 = F0 + Ft / 2; F 2 = F0 - Ft / 2 .
Tasmaning tortish qobiliyati, avvalambor tasma bilan shkiv orasidagi ishqalanish
koeffistienti f va qamrov burchagi a ga bog’liq. Taranglik kuchlarini bu omillarga bog’liq ravishda topish masalasini Eyler hal qilgan. Bunda tasmaning elementar bo’lagi olinib, uning kuchlar ta’siridagi muvozanati ko’rib chiqiladi .
Muvozanat shartiga ko’ra, shkiv markaziga nisbatan olingan momentlar yig’indisi:
F · d/2 + f · dR · d/2 – ( F + dF ) · d/2 = 0, yoki f · dR = dF -elementar ishqalanish kuchi. ( a )
Agar kuchlarni vertikal o’qqa proekstiyalari yig’indisi olinsa: dR – F·sin( dφ /2) – ( F + dF ) Sin ( dφ / 2) = 0. Bu tenglikdan ikkinchi darajali kichik sonlar chiqarilib tashlansa, Sin ( dφ/2) = dφ/2 deb qabul qilinsa, dR = F dφ ( b ) bo’ladi.
( a ) va ( b ) -lardan dF/F = f dφ ( v ). Ma’lumki, F –ning qiymati F1-dan F2 –gacha, φ – ning qiymati esa 0 –dan α1 -gacha o’zgaradi. Shuni e’tiborga olib (v) –ni integrallasak:
∫ dF/F = ∫ f · dφ; ln ( F1 / F2) = f · α; F1 / F2 = e fα yoki F1 = F2·e fα kelib chiqadi. Bu erda e
= 2 , 71- natural logarifmning asosi.
Tengliklarni birgalikda echib, quyidagi bog’lanishlarni topish mumkin:
F1 = Ft ·e fα /(e fα -1); F2 = Ft / (efα – 1);
F0 = 0,5Ft (( efα + 1) / ( efα – 1)).
Bu formula yordamida uzatmaning ishini har taraflama baholash mumkin. Uzatma normal ishlashi uchun zarur bo’lgan taranglik kuchining eng kichik qiymati
F0 < 0,5Ft (( efα + 1) / ( efα – 1)), bo’lganda tasma to’la sirpanishni boshlaydi.
Tasma tarmoqlaridagi F1 va F2 kuchlarning teng ta’sir etuvchisi uzatmaning val
tayanchlariga tushadigan kuchini hosil qiladi. Teng ta’sir etuvchi kuch quyidagicha aniqlanadi:
Q = √ F12 + F2 2+ 2 F1 ·F2 ·Cos γ ≈ 2 F0 ·Cos (γ / 2).
Markazlararo masofani kichik, uzatish soni esa katta bo’lgan uzatmalarda yassi tasma qoniqarli ishlamaydi. Bunday xollarda ponasimon tasmali uzatmadan foydalanish ma’qul.
Ponasimon tasmalarning ko’ndalang kesimi trapestiya shaklida bo’ladi. Bunday tasmalar kiydiriladigin shkivlarda shu tasmalarga moslangan ariqchalar bo’ladi. Lekin shkiv ariqchalarning chuqurligi tasma ko’ndalang balandligidan kattaroq bo’lishi kerak, chunki tasma shkivdagi ariqchaga joylashganda uning pastki sirti bilan shkiv orasida ochiq joy qolishi lozim. Shunday qilinganda tasmaning yon tamonlari shkivdagi ariqchaning yon tamonlariga to’la yopishadi va bu ponasimon tasmaning yassi
tasmalarga nisbatan afzalligini ko’rsatadi .
Ponasimon tasma kord- 1, tasma ishlayotganda asosan siqilishiga ishlaydigan qismi rezina- 2 hamda tasmaning qobig’i rezinalangan gazlama- 3 dan iborat .
Ponasimon tasmalarning standartlashtirilgan etti turi ishlab chiqariladi, ularga oid asosiy ma’lumotlar jadvalda keltiriladi.
Bu uzatmalarni loyihilashda yassi tasmali uzatmalarni hisob-lashdagi kabi, R1, n1
va Uma’lum bo’ladi, d1, d2, a, Z hamda tasma-ning turini aniqlash talab etiladi.
Bitta tasmani uzata olishi mumkin bo’lgan hisobiy quvvat qiyma-ti quyidagicha hisoblanadi:

bu erda R1 – berilgan quvvat; Rj – bitta tasmaning uzatishi mumkin bo’lgan quvvatning jadvalda keltirilgan qiymati: Z – qabul qilingan tasma qatorlarining soni; V HK K KавK -tegishli koef-ntlar; Kn = n1 /1000 -aylanishlar soni koeffistienti; KD = d1 / (Pj )max -shkiv diametrining koeffistieti (bu koeffistiet tanlab olingan d1 tanlab olingan 27 –jadvaldagi [1] qiymatlaridan katta bo’lgandagina kiriti-ladi). Odatda, hisobni boshida KD , Kαva KV qiymatlari ma’lum bo’lmaydi. Shuning uchun dastlab ular birga teng qilib olinadi va zarur qiymatlar topilgandan so’ng tuzatishlar kiritiladi.
Reduktorlar
Reduktor deb, mashinaning energiya manbaidan uning ish bajaruvchi qismiga
aylanma harakatni tezligini kamaytirib uzatishga mo’ljallangan va alohida quti (korpus) ga joylashgan tishli yoki chervyakli uzatmalardan tuzilgan mexanizmlarga aytiladi.
Reduktorlarning o’ziga xos xususiyati xarakatni kamaytirib uzatishdir, ya’ni ularda uzatish soni U ≥ 1 bo’ladi. Reduktorni bu xususiyatidan mashina va mexanizmlarni loyihalashda keng foydalaniladi.
Masalan, avtomobillarning tezliklar qutisi deb ataladigan reduktorlari ana shu asosda ishlaydi. Ma’lumki, avtomobilni joyidan qo’zg’atishda g’ildiraklardagi burovchi moment odatdagi tekis harakat vaqtidagi burovchi momentdan katta bo’lishi kerak va aksincha, joyidan qo’zg’olgan avtomobil ma’lum tezlikka erishgach, harakatni davom ettirish uchun g’ildirak vallaridagi burovchi momentning ilgaridagidek katta qiymatga ega bo’lishi shart emas. Shuning uchun reduktor vositasida etaklanuvchi valning aylanish chastotasi
pog’onama-pog’ona kattalashtiriladi. Bunday mexanizmlar multiplikatorlar yoki tezlatuvchilar deb ataladi. Ularda uzatish soni har doim U<1 bo’ladi.
Reduktorlar bir-biridan vallarining joylashishi, o’lchami, uzatish soni hamda tuzilishi bilan farq qiladi. Reduktor vallarining fazoda o’zaro joylashishiga ko’ra gorizontal va vertikal bo’ladi.Reduktorlar pog’onalar soniga ko’ra bir , ikki va ko’p pog’onali bo’lishi mumkin. Ko’p pog’onali reduktorlar uning birinchi vali hamda oxirgi valining aylanishlar soni bir-biridan juda katta farq qilganda ishlatiladi.Reduktorlar undagi uzatmaning turiga ko’ra stilindrsimon , konussimon), chervyakli hamda aralash, ya’ni stilindrik-konussimon , stilindrik-chervyakli turlariga bo’linadi. Sanoatda stilindrik tishli g’ildirakli reduktorlar eng
ko’p ishlatilib, uning tuzilishi va tayyorlanishi oddiy, chidamliligi yuqori. Odatda uzatish soni U ≤ 6,3 bo’lganda bir pog’onali, U ≤ 40 bo’lganda ikki pog’onali, hamda U ≤ 400 xollarda uch pog’onali reduktorlardan foydalaniladi.


kurs ishi
Pe= 2,7 n_e=80
Pb- Valdagi quvvat
ηum- yuritmaning umumiy foydali ish koeffitsienti
Yuritmaning umumiy foydali ish koeffitsienti
ηum = ηtas * ηktish * ηpod
Buyerda :
ηtas – tasmali uzatmaning foydali ish koeffitsienti
ηtish - tishli ilashmaning foydali ish koeffitsienti
ηpod –dumalanish podshipnigining foydali ish koeffitsienti
k - tishli ilashmaning pog’onalari soni
n - dumalanish podshipnigining juftlari soni
η_tas=0.97 η_tish=0.95 η_pod=0.99
um=0.97*0.99*(0.99)²=0.909
P_t P_t= =2.97kVt

sinxron aylanishlar soni
ns=1000 min-1; sirpanish s=4.7%;
n_dv=n_s(1-s)
Bu yerda:
ns – Elektrodvigetelning sinxron aylanishlar soni
s – sirpanish koeffitsienti
ndv=1000(1-0.047) = 953 min -1