Toshkent kimyo-texnologiya instituti «vinochilik texnologiyasi va sanoat uzumchiligi» fakulteti «biotexnologiya» kafedrasi

 
Kallus hujayralari genetikasi 
Uzoq vaqt kallusli hujayralar genetik bir xil deb hisoblab kelinar edi. O‘tgan asrning 60-yillarida 
kallusli hujayralar genetik geterogen (ko‘psonli) ekanligi aniqlandi. Ularni bir xil emasligi eng avvalo har 
xil sonli xromosomalar saqlashi bilan namoyo bo‘ladi. In vitro sharoitida meristematik to‘qimlar genetik 
mo‘‘tadil bo‘ldailar 
Kallusli va suspenzion kulturalarda dastlabki o‘simlikka xos bo‘lgan qator diploid xromosomalar 
saqlovchi hujayralar 3, 4, 5 va undan ham ko‘proq xromosomalar to‘plami saqlovchi poliploidli hujayralar 
uchraydilar. SHular qatori kallusli to‘qimalarda tez-tez anueploidiyani ya’ni xromosomalar to‘plamini bir 
necha xromosomaga kamayishi yoki ko‘payishini kuzatish mumkin. Kallusli to‘qimalarni qanchalitk uzoq 
vaqt o‘stirilsa, o‘shanchalik ular plodligi bilan farqlanadilar. Tamaki o‘simligini kallusli to‘qimlarida to‘rt 
yil o‘stirilgandan keyin umuman, diploidli hujayralar qolmaydi: Barcha hujayrlar poliploidli yoki 
aneuploidli bo‘lib qoladilar. Bu esa ploidlikni o‘zgarishi o‘stirish sharoiti ta’sirida, eng avvalo ozuqa muhiti 
tarkibidagi moddalar ta’sirida amalga oshishini ko‘rsatadi. Ammo bu holatni boshqacha tushuntirish ham 
mumkin. 
Ploid hujayralar qisqa lag fazaga ega bo‘lganligi sababli, diploid hujayralarga nisbatan bo‘linishi 
tezroq o‘tadi. Buning oqibatida, ular keyingi ko‘chirib o‘tkazish jarayonlarda ustunlikka ega bo‘lib 
qoladilar. Har holda ikki sabab ham o‘rinli deb hisoblash mumkin. 
Ploidlikni o‘zgarishidan tashqari o‘simlik hujayra va to‘qimalarini in vitro o‘stirilishi, hujayrada 
xromosomali abberatsiyalar hosil bo‘lishini chaqiradi. 
Bu esa o‘stirilayotgan to‘qimalarni biologik xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi, ularni (to‘qimalarni) 
tashqi ko‘rinishi, modda almashinuvi, o‘sish tezligi o‘zgaradi. 
O‘stirilayotgan hujayralarda mikroskop ostida ko‘rinadigan xromosomali mutatsiyalardan tashqari 
ko‘rinmaydigan o‘zgarishlar ham sodir bo‘lishi mumkin. Bunday o‘zgarishlar xromosomalarni bir qismida 
hamda genlarni tuzilishida ham bo‘lishi mumkin. Genli mutatsiyalar hujayralarni morfologiyasi va 
fiziologik-biokimyoviy xossalarini o‘zgarishida namoyon bo‘ladi. 
O‘stirilayotgan hujayralarni genetik mo‘‘tadil emasligi sabablari nimalardan iborat? Bunday 
sabablar bir nechta. Eng avvalo – dastlabki materialni genetik bir xil bo‘lmaganligi (eksplantlarni 
geterogenligi). Ko‘pchilik o‘simliklarda tabaqalashgan to‘qimalar, har xil ploidli hujayralarga ega 
bo‘ladilar va faqatgina to‘qimani ontogenezi davrida faol ko‘payadilar, yuqori meristemalar, kambiylar va 
boshqalar esa doimodiploid holatda qoladi. Boshqa bir sabab – bu to‘qima va hujayralarni uzoq muddat 
ekilishi, o‘z navbatida bunday sharoitda ulardagi genetik o‘zgarishlar, jumladan ploidlikni bir xil bo‘lmagan 
o‘zgarishi sodir bo‘ladi. 
O‘simlik to‘qimalarini bir qismini ajratib olib, ularni ozuqa muhitiga o‘tkazishda bir biriga mos 
aloqalarni buzilishi ham hujayralarni genetik mo‘‘tadillikdan chiqishiga olib keladi. SHunga o‘xshash 
natijalar ozuqa muhiti tarkibidagi fitogormonlarni hujayraning genetik apparatiga ta’siri oqibatida namoyon 
bo‘lishi mumkin. Kallus hosil bo‘lishi uchun gormon sifatida albatta ozuqa muhiti tarkibida auksinlar va 
sitokininlar kiritiladi. 

---

Bu moddalarni mutagenlik xususiyati esa ko‘pchilik olimlar tomonidan isbotlangan. Eng kuchli 
mutagenlik xususiyati esa ko‘pchilik ozuqa muhitlari tarkibiga kiruvchi 2,4-D preparatida kuzatilgan. 
Sitokininlar xususan kinetik hujayralarda poliploidiya sodir bo‘lishiga yordam beradilar. 
Kallus hujayralarni genetik xilma-xilligi, ularni tashqi muhit ta’siriga fitopatogenlarga chidamli 
hamda serhosil mutantlar olish uchun amalga oshiriladigan seleksion ishlarda foydalanish imkoniyatini 
yaratadi.