Toshkent kimyo-texnologiya instituti «vinochilik texnologiyasi va sanoat uzumchiligi» fakulteti «biotexnologiya» kafedrasi

1 – MAVZU: 
Biologik fanlar tizimi, ularning zamonaviy muammolari va 
yutuqlari. 
1-ilova 
Reja 
Biologiya fani xaqida tushincha va yaratilish tarixi
Biologiyani yo’nalishlari.
Biologiyani xozirgi kundagi o’rni 
Biologiya fanlari tizimlari
Biologiya atamasi 1802 yilda bir-biridan mustasno fransuz olimi J.B. Lamark va nemis olimi G.R. 
Terviranus tomonidan fanga kiritilgan bo’lib, yunoncha bios – hayot, logos – fan, ya’ni hayot haqidagi fan 
degan ma’noni anglatadi. Biologiya qisqacha aytganda hayot, uning shakllari, tuzilishi, rivojlanish 
qonuniyatlari to’g’risidagi fandir.
Biologiyaning tekshirish ob’ekti bo’lib, o’simliklar, hayvonlar, zamburug’lar, mikroorganizmlar, 
odamlar, ularning organ, to’qima hujayra va hujayra komponentlarining tuzilishi, funksiyalari, kimyoviy 
tarkibi, ularda kechadigan jarayonlar hamda shaxsiy tarixiy rivojlanishi, jamoalari, ularning o’zaro 
anorganik tabiat bilan aloqasi hisoblanadi. 
Biologiya organik dunyo haqidagi juda ko’p fanlarni o’z ichiga oladi. Bu hol tirik organizmlar va 
ularni tekshirish usullarining xilma-xilligi bilan bog’liq. Biologiya botanika, zoologiya, odam anatomiyasi, 
mikrobiologiya, gidrobiologiya (suvda yashovchi organizmlarni o’rganadigan fan) kabi fanlarga bo’linadi.
Bu fanlar ham o’z navbatida fan sifatida o’rganiladigan bir qancha sohalarga ajratiladi. Masalan, 
zoologiya sohasida sutemizuvchi hayvonlarni teriologiya, qushlarni ornitologiya, hasharotlarni 
entomologiya, bir hujayralilarni protozoologiya, ya’ni protistologiya o’rganadi.
Organizmlarning xilma-xilligi va ularni guruhlarga bo’lishni sistematika, ularning hayotiy 
funksiyalarini fiziologiya, xatti-harakatlarini etologiya, individual rivojlanishini embriologiya, hujayraviy 
tuzilishini sitologiya, tarixiy rivojlanishini evolyutsion ta’limot, irsiyat va o’zgaruvchanlik qonuniyatlarini 
genetika fanlari tadqiq qiladi.
Keyingi yillar davomida biologiyaning boshqa fanlar bilan qo’shilib ketishi tufayli biofizika, 
biokimyo, bionika, radiobiologiya, biometriya, biologik injeneriya kabi yangi fanlar vujudga keldi. 
Biologiya fanining rivojlanishida XVIII—XIX asrda amalga oshirilgan bir qancha kashfiyotlar, 
ayniqsa o’simliklar va hayvonlar sun’iy sistemasining ishlab chiqilishi, jinsiy hujayralarning kashf etilishi, 
xujayra nazariyasining asoslab berilishi, evolyutsion ta’limotning yaratilishi juda katta ahamiyatga ega 
bo’ldi.
XX asr biologiya fanlarining jadal rivojlanishi va klassik tadqiqotlar miqyosining kengayishi bilan 
ajralib turadi. Ana shu asrda genetika, stitologiya, fiziologiya, biokimyo, ekologiya, biosfera haqida 
ta’limot, mikrobiologiya, virusologiya, gelmintologiya va boshqa ko’p fanlar shakllanib jadal sur’atlar 
bilan rivojlandi.
XX asrda qilingan kashfiyotlar orasida G. Mendel ochgan qonunlar asosida mutastiya va irsiyatning 
xromosoma nazariyasining ishlab chiqilishi, DNK strukturasi o’rganilib, genetik kodning kashf etilishi 
biologiyaning rivojlanishida inqilobiy ahamiyatga ega bo’ldi. Ana shu kashfiyotlar tufayli XX asrning 
ikkinchi yarmida biologiyaning eng yosh sohasi molekulyar biologiya dunyoga keldi va tez sur’atlar bilan 
rivojlana boshladi. Molekulyar biologiya soxasidagi kashfiyotlar gen injeneriyasi va biotexnologiya kabi 
amaliy fanlarning rivojlanishi uchun nazariy asos bo’ldi. Keyingi yillarda populyastion biologiya sohasida 
tadqiqotlar keng miqyosda olib borilmoqda. 
Biologiya qishloq xo’jaligi va tibbiyot fanlarining nazariy asosi hisoblanadi. Biologiya 
qonuniyatlarini bilib olish ekinlarning serhosil navlari va uy hayvonlarining sermahsul zotlarini yaratish, 

---

biosferani ifloslanishdan saqlash, tabiiy boyliklarni muhofaza qilish hamda ulardan oqilona foydalanish 
yo’llarini ko’rsatib beradi.
Gen va hujayra injeneriyasi sohasida qo’lga kiritilgan muvaffaqiyatlar o’simlik va hayvonlardan 
olinadigan biologik faol moddalar (gormonlar, fermentlar) ni sanoat miqyosida ko’plab ishlab chiqarishga, 
klonlash ishlarini amalga oshirishga keng imkoniyat berdi.
XX asrning oxiri biologiya fanining jadal rivojlanishi uning inson faoliyatidagi ahamiyatining 
boshqa tabiiy fanlarga nisbatan keskin ortganligi bilan belgilanadi. Endilikda biologik tadqiqotlar 
natijalariga ko’ra jamiyat moddiy-texnika bazasining rivojlanishi to’g’risida xulosa chiqarish mumkin. 
Biologiya sohasidagi bilimlar aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabini to’laroq 
qondirish, kasalliklarning oldini olish va davolash, tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog’liq bo’lgan 
muammolarni echishga, mustaqil Respublikamiz qudratini yanada mustaxkamlashga xizmat qiladi. 
Biologiya hayotga xos barcha xususiyatlar, jumladan metabolizm, ko’payish, irsiyat - 
o’zgaruvchanlik, o’sish, harakatlanish va boshqa hodisalarning umumiy va xususiy qonuniyatlarini 
o’rganadi. 
Hozirgi zamon biologiyasi olimlarning ko’p asrlik kuzatishlari va tadqiqotlarining mahsuli bo’lib, u 
XX asrning ikkinchi yarmida tavsifiy yo’nalishdan eksperimental sohaga aylangan fanlar majmuasidir. 
Biologiya fanining taraqqiyotida oqsil va nuklein kislotalarning tadqiq qilinishi muhim rol o’ynab 
mazkur fanni tavsifiy yo’nalishdan eksperimental sohaga aylantirdi. 
Medistina, qishloq xo’jaligi yo’nalishlaridagi tadqiqotlar, sanoat chiqindilari va tabiiy resurslardan 
samarali foydalanish va tabiatni muhofaza qilish yo’nalishida biologiya katta rol o’ynamoqda. Oxirgi 15-
20 yil ichida biologiyada inqilobiy o’zgarishlar bo’lib, mazkur fanda fizik-kimyoviy biologiya (biokimyo, 
biofizika, gen muxandisligi, molekulyar genetika, biotexnologiya) fanlari shakllandi. Hozirgi kunda 
biologiya tirik tabiatni o’rganuvchi kompleks fanlarning majmuasiga aylandi. 
Atrof-muhitda hayot turlarining turfa xilligini kuzatish mumkin. Tiriklikning har xil ko’rinishlarini 
shimoliy, janubiy qutb muzliklarida, cho’l-sahrolar, dengizlarning, okeanlarning ustki va qorong’u 
tublarida, baland atmosfera qatlamlarida, sho’r, kislotali, vakuumli muhitda, hatto reaktorlarda uchratish 
mumkin. Ona zaminimiz hayotning har xil shakllariga o’ta boy bo’lib, ular o’zaro, bir-birlariga mutanosib-
garmoniya va muvozanat holatida joylashib hayot kechiradilar. 
Hozirgi kunda olimlar tomonidan 500 mingdan ortiq o’simlik, 2.5 mln hayvon, 30 mingga yaqin 
lishayniklar, 100 mingga yaqin zamburug’, 6 mingga yaqin bakteriya va mingga yaqin virus (shundan 500 
dan ortiq turi hayvonlarda va 300 dan ortiq turi o’simliklarda uchraydi) turlari aniqlangan.
Taksonomik tadqiqot ishlarining biologiya fanida boshlanganiga 250 yil bo’lgan bo’lsa ham 
hayvonot, nabotot va boshqa jonzot xillari aniq bo’lmay, ularning tabiatdagi turlari 3 dan 30 mln atrofida 
deb hisoblanmokda. Yuqorida ko’rsatilgan rang-barang hayotning asosida albatta tiriklik belgisi yotadi. 
Tashqi ko’rinishdan o’lik va tirik jismlarni bir-birlaridan osonlik bilan farqlash mumkin.
Hayot oqsillarning yashash shakli degan ta’rifga hammamiz o’rganib qolganmiz. Engels bu ta’rifni 
berganda oqsillar haqidagi ma’lumot juda kam edi. Ular alohida ajratib olinmagan, struktura va 
funkstiyalari hali noma’lum edi. Engels, oqsil deyilganda, olimlarning fikricha, u hujayrani ko’z oldiga 
keltirgan. Genetik axborotni tashuvchi nuklein kislotalarning ochilishi va ularning strukturalarini o’rganish 
asosida hayot nukleoproteinlarning yashash shakli deb atala boshlandi. Lekin o’lgan tana tarkibida 
nukleoproteinlar etarli miqdorda bo’ladi, ammo ular tiriklik gavharlaridan mahrumdirlar. 
Oqsil va nuklein kislotalarning makromolekulalari xujayra tarkibida o’z hayotiy belgilari hali to’liq 
aniqlanmagan muhitda namoyon etadi. Hayot-tashqi muhit bilan doimiy ravishda modda almashish 
xususiyatiga ega bo’lish demakdir. Masalan, tirik sichqon yoki yonib turgan sham tashqi muhit bilan modda 
almashinish xususiyatiga ega. Sichqon nafas olishida, sham esa yonish jarayonida kislorod yutib karbonat 
angidrid chiqaradilar. Demak, nukleoprotein va modda almashinuvi tiriklik mezoni bula olmaydi. 
Shifokorlar tiriklikni nafas olish, yurak faoliyatiga qarab belgilaydilar. Hozir shunday mashinalar borki, 
ular o’pka va yurak funkstiyalarini o’z zimmalariga oladilar. Tirik odam deb sezuvchi, fikrlovchi va shu 
asnoda rastional qarorlarga keluvchi shaxsni bilamiz. Demak, hamma odamlarga tegishli hayotiy belgilarni 
aniqlash ancha murakkab masala ekan. 

---

O’simliklarning urug’lari, zamburug’lar, suv o’tlari, lishayniklar, shuningdek bakteriyalarning 
sporalari o’nlab, ba’zi davrlarda yuzlab yillar davomida hayotiy belgilari sezilmay turaveradi. Sharoit mos 
kelib qolsa tiriklik belgisi namoyon bo’lib qoladi. Tinch holatdagi sporalarni o’lik deb bo’lmaydi. Tiriklik 
belgisi o’sish va ko’payishdan iborat deyiladi. Lekin vulqonlar, muzliklar, kristallar ham o’sadi. Ayrim 
gibridlar, jumladan xachirlar va qari hayvonlar ko’payishga qodir emaslar, ularni o’lik deb bo’lmaydi.
Evolyustiya nazariyasi bo’yicha tiriklik bilan o’lik o’rtasida chegara hali aniqlanmagan. 
Evolyustiyaning ma’lum pog’onasida o’lik materiya tirik holatga aylangan. Buning qanday sodir bo’lganini 
hech kim isbotlay olgan emas. Darsliklarda hayot materiya va energiyadan iborat bo’lib, hayot ham shu 
unsurlarning tadrijiy mahsuli deb qaraladi. Lekin materiya va energiyaga bogliq bo’lgan tiriklikning 
elementlari - eng sodda shakli hali aniqlangan emas. 
Hayotiy jarayonlarni matematik nuqtai nazardan taxlil qilgan, Nobel mukofotining ikki marta 
sovrindori, bioeiergetika fanining asoschisi, AQSh biokimyogar olimi Albert Sent-D’yordi biologik 
faoliyatni 2 + 2< 4 tenglamasi balan ta’riflaydi. Tashqi ko’rinishdan bu tenglama, albatta mantiqsiz va 
ma’nosiz ko’rinadi. Olim hayotni tarkibiy qismlarga ajratib, ularni alohida o’lchash va tavsiflash mumkin 
emas, degan g’oyani ilgari suradi. Hayot o’zining tarkibiy yig’indisidan yuqori va ko’pdir, hayot va dunyo 
mohiyatini qoniqarli darajada taxlil qilishga bugungi kunda fan qodir emas degan g’oyani ilgari suradi
Hayotning asosini tashkil qiluvchi molekulalarni tadqiq qilish bilan hayotiy mohiyatni bilib 
bo’lmasligini ta’kidlab, molekulalarning o’zlari hayotiy faoliyati yo’q anorganik birikmadir degan fikrni 
aytadi. Sent-D’yordi hayotning mohiyatini bilishda shunday o’xshatish qiladi. Murakkablikdan soddalikka, 
ya’ni organizmda hujayraga, hujayradan bakteriyaga, bakteriyadan molekulaga, molekuladan elementar 
zarrachalarga harakat qilsak, molekulalar va elementar zarrachalar hayotiy belgilari yo’q ashyolardir.
Bu muammoning murakkab bo’lishiga qaramay oxirgi yillarda olimlar hayotga nisbiy, quyidagicha 
ta’rif bermoqdalar. Xayot -energiya sarflanishini faol amalga oshirish bilan, spestifik strukturali sistemani 
muntazam, turg’un holatda saqlaydigan va ko’payishni ta’minlaydigan yuritmadan iborat. 
Faol holatda ko’payish - strukturali sistema o’z-o’zini va bir butunligini saqlashda tashqi muhitdagi 
elementlardan foydalanishi va bu jarayon energiya hisobiga sodir bo’lishi tushuniladi. 
Spestifik struktura deyilganda har bir organizm o’z strukturasiga ega bo’lishidir. Begona strukturani 
hujayra yoqtirmaydi, uni buzib, so’ng qurilish ashyosi sifatida ishlatadi. Mazkur g’oya yana davom etib 
organizm-hayot o’ziga xos tartibni o’z-o’zidan yaratib, o’simlik yorug’likni kvant holatda, hayvonlar esa 
ozuqa sifatida oksidlanuvchi birikmalarni qabul qiladilar. Fotosintez va nafas olishda ajralgan energiya 
hisobiga tartibli, spestifik strukturali hayotiy sistemalar hosil bo’ladi. 
Hujayralar o’z tuzilishiga ko’ra prokariotlar va eukariotlarga bo’linadi. Prokariot xujayralarga 
bakteriyalar, ko’k-yashil suv o’tlari kiradi. Ularda yadro taraqqiy qilmagan, faqat bitta xalqasimon 
xromosoma mavjud. 
Hujayra tarkibi va vazifasi: Ma’lumki tabiatning tarkibi o’ziga xos birlamchi hujaralardan iborat. 
Fizika fanining birlamchi asoslari «elementar zarrachalar» yoki kvarklar hisoblanib ularning ichki 
strukturalari, aniq manzillari hali ham aniq emas. Kimyo sohasining birlamchi qismlari esa «yirikroq 
zarrachalar» bo’lib elementlarning atomlari va ularning majmuasi molekulalar hisoblanadi. 
Fundamental zarracha biologiya fanida esa tirik hujayradir. Xuddi shu tiriklikning asosiy g’ishti 
bo’lgan hujayra genetik axborotni saqlovchi va tashuvchi, jonzotlarning asosiy belgilarini o’zida 
mujassamlashtirgan mo’’jizakor qurilma hisoblanadi. XIX asr fanining katta yutuqlaridan biri biologiya 
sohasida xujayra nazariyasi yaratildi. Mazkur ta’limotga asosan o’simlik, hayvonot dunyosi va aksariyat 
mikrojonzotlar bir-biriga o’xshash hujayralardan tashkil topganligi aniqlandi. Har bir xujayra oliy 
darajadagi strukturaga ega bo’lgan, muayyan jonzotning shakllanishi, tuzilishi va faoliyati uchun mutasaddi 
hisoblanadi. O’rtacha yoshdagi odam yuz trillion (100 000 000 000 000, ya’ni 1013) hujayradan iborat. 
Inson terisining har kvadrat santimetrida taxminan 155000 hujayra, miyada esa yuz milliard neyronlardan 
tashkil topib, ular olimlarning hisob-kitobiga qaraganda, yuz trition sinapslardan iborat. Umumiy 
sinapslarning tarmoklanish tizimi, ya’ni xabarlarni qabul qilish va uzatish imkoniyati chegaralanmagan, 
astronomik raqamlarga teng bo’lib, inson aqlini lol qoldiradi. 

---

Har bir xujayra hayotiy jarayonlarning asosiy kaliti bo’lib, xuddi shu erda membrana, 
makromolekulalar bilan suv va tuzlar majmuasi sirli hayotning belgilarini namoyon qiladi. 
Otalangan hujayradan boshlangan embrion o’z taraqqiyotida 200 dan ortiq xujayra xillarini yaratadi 
(jinsiy, miya, buyrak, yurak, nerv va hokazolar). Lekin, hamma hujayralarga xos umumiy belgilar (tuzilishi, 
modda almashinuvi, funkstiyalari) talaygina hisoblanadi. Jonzotlar bir (amyoba) yoki ko’p hujayrali 
bo’ladilar. Ayrim hujayralar (qizilo’ngach) bir necha kunda yangilanadi. Asab hujayralari esa yangilanmay 
inson umrining oxirigacha faoliyat ko’rsatadi. Har qanday hujayra bo’linishi, yangilanishi bilan ko’payib 
boradi. Hujayralarning o’lchami 0,001 mm dan 10 sm gacha borligi aniqlangan. Hujayralar to’qimalarni 
(asab, mushak va hokazo), ular o’z navbatida a’zolarni (yurak, jigar va boshqalar), a’zolar esa organizm 
sistemasini hosil qiladi. 
Hujayra o’ziga o’xshashlarni yaratadi, ozuqa moddalarni qabul qilib, keraksiz chiqindilarni 
tashqariga chiqaradi. Metabolizm, irsiy belgilarni saqlovchi, uzatuvchi va energiya manbalari, modda, 
ionlarining tanilish holatlari aksariyat hamma hujayralarda bir xil kechadi. Ularning boshqarilishi juda 
murakkab bo’lib, molekulyar yuritma asosida bajariladi. 
Hujayraning oddiy sharoitda, oddiy temperaturada maqsadga muvofiq, ketma-ket, silliq faoliyat 
ko’rsatishiga sabab bo’ladigan organoidlarning ma’lum tartibda joylashishiga bog’liq. 
Hujayra sathida tarkibiy qismlarning joylanish holatini ularning kompartamenti (kimyoviy 
sistemalarning xujayra sathida alohida joylanishi) deyiladi. 
Hujayraning ultramikroskopik tuzilishini ko’z oldimizga keltirsak, markazda yadro bo’lib, kimyoviy 
jarayonlarni boshqaruvchi markaziy organoiddir. Hujayra membranasi modda va ionlarning faol yoki 
passiv ravishda ichkariga, tashqariga tashilishida xizmat qiladi. Mitoxondriyalar hujayraning elektr 
stanstiyasi bo’lib, ularni generatorlar, mahsulotini (ATF) akkumulyatorlar deb energiya bilan ta’minlab 
turadi. Ribosomalar xujayraning oqsil sintezlovchi mikrofabrikalari hisoblanadi.
Цitoplazma hujayra suyuqligi bo’lib unda erigan holatda fermentlar uchraydi. Endoplazmatik 
to’r ribosomalar 
bilan 
birgalikda 
bo’lib, 
uning 
kanalchalarida 
sintezlangan 
oqsillar 
tashiladi. Yadrochalarda ribosomalar yig’iladi. Vakuolalarda har xil tuzlar, oqsil, uglevod va suv 
to’planadi. Lizosomalarda parchalovchi fermentlar uchraydi. Goldji kompleksidagi qopchalarda oqsillar 
to’planib kerakli manzillarga uzatiladi. Цentriolalar hujayra bo’linishida ishtirok etadi. Yadro 
tarkibida xromosomalar bo’lib, ular DNKdan (dezoksiribonuklein kislota) tashkil topib, organizmning 
hayotiy jarayonida kimyoviy rejasi mujassamlashgan. 
Hujayrada mahsulot ishlovchi, qabul qiluvchi, xom-ashyoni tashuvchi transport vositalari, energiya 
bilan ta’minlovchi markazlar mavjud. Chiqindilarni tezda yo’q qiluvchi vositalar, hujayrada biror agregat 
ishdan chiqsa uni tuzatuvchi fermentlar, butun sistemaning ish faoliyatini kuzatuvchi «kompyuter» yadroda 
nazorat qilib turadi. Hujayradagi kimyoviy jarayonlar yuzlab makromolekula, tuzlar, har xil ionlar va eng 
asosiy oqsillar ishtirokida amalga oshiriladi. Xujayra markazida faqat o’zi emas, kelgusida yangi hujayrani 
va undan hosil bo’ladigai bir butun organizm sistemasiiing faoliyati genetik kod ravishda rejalashtirilgan. 
Hujayra haqida bunday ilmiy ma’lumotlar o’zining ko’lami va ahamiyati bo’yicha dunyodagi buyuk 
ixtirolarga sababchi bo’lgan Arximed, Nyuton, Eynshteyn, Lavuaze, Shredinger, Mendeleev va 
Pasterlarning ochgan qonuniyatlaridan aslo kam emas. 
Tabiatda shunday jonzotlar borki, ular hujayralardan tashkil topgan emaslar. Ular hujayrasiz 
organizmlar bo’lib, fanda viruslar deb ataladi. Viruslar oqsil va nuklein kislotalaridan tashkil topganlar. 
Kasallantirish jarayonida oqsil qavatini tashlab nuklein kislotasi bilan virus infekstiyani xujayraga olib 
kiradi. 
Ayrim xujayralarda yadrosi shakllanmagan va ularni prokariotlar deb ataladi. Ularga bakteriyalar, 
ko’k-yashil suv o’tlari kiradi. Prokariotlarda to’liq qimmatli yadro bo’lmay o’rniga ipsimon nuklein kislota 
stitoplazmada bo’lib xujayraning faoliyatini boshqarib turadi. Yadroli hujayralarni eukoritlar deb, ularga 
hayvon va o’simliklar misol bo’la oladi. 
Biologiya fani rivojlanishi natijasida ko’pgina yangi yo’nalishlar va fanlarni rivojlanishiga olib keldi. 
Bulardan bir Biotexnologiya yo’nalishidir. 

---

Biotexnologiya fanini hozirgi vaqtda jadal sur’atlar bilan rivojlanishi bevosita biologiya fanining 
taraqiyoti bilan uzviy bog’liqdir. Biotexnologiya fanlar ichida ozirgi kunda etakchi o’rinni egallamokda. 
Sababi biotexnologiyaning molekular darajaga ko’tarilishi, hozirgi kunda bir qator masalalarni aynan 
biotexnologiya fanisiz echish imkonini bermaydi. Shu sababdan ham biotexnologiya turli yunalishlari inson 
hayoti uchun kerakli bo’lgan oziq-ovqat masulotlarini, shuningdek energiya muammosi, turli ekologik 
muammolarini, biologik faol va dorivor moddalar ishlab chiqarish muammolarini hal qilishi mumkin. 
Biotexnologiya avvalo, ekologik jihatdan katta istiqbolga ega, uning yordamida energiya kam darajada 
sarflanadi, chiqindisiz texnologiyalar yaratish amalga oshiriladi, shu manoda oziq-ovqat, medistina, 
farmastevtika, kimyo va turli yo’nalishlarda ham biotexnologik turli preparatlar: jumladan insulin, 
interferon, turli gormonlar, biologik faol moddalar olishda, dori preparatlarini yaratishda, oziq-ovqat 
maxsulotlarini yaratishda biotexnologik jarayonlarni qo’llash har jihatdan katta istiqbolga ega. 
Odatda, mikroorganizmlarni foydali va zararli deb o’rganishga harakat qilinadi. Bu fikr mutlaqo 
to’g’ri emas. Fikrimizcha, barcha mikroorganizmlar foydali, chunki ular tabiatda modda almashinuvida 
faol qatnashadi va ko’plab xilma-xil hayotiy zarur moddalarni sintez qiladi. Binobarin, mikoorganizmlar 
biz yashab turgan dunyoning eng qudratli ishlab chiqaruvchi kuchidir. 
Ular har xil fizik-kimyoviy muhitga chidamli, tez moslashuvchan, turli ozuqa muhitida yashash 
qobiliyatiga ega. 
XXI – asrga zamonaviy biotexnologiya ulkan yutuqlar bilan kirib keldi. Inson genomining to’la 
o’qilishi, oldindan rejalashtirilgan xususuyatlarga ega bo’lgan shtammlarni yarata bilish, qarimaslik 
sirlarini ochish sari intilish, bir so’z bilan aytganda, abadiylikka intilish bugungi kun fani yutuqlari oldida 
afsona emasligi hammaga ma’lumdir. 
O’tgan asrning 80-90 yillaridan boshlab, dunyo olimlarining “XXI – asr biotexnologiya asri” bo’ladi 
degan bashoratomuz so’zlari bejiz emasligi ko’plab misollar bilan o’z tasdig’ini topmoqda. 
Keling, endi ushbu tarmoqlarning respublikamizda rivojlanishi uchun nimalarga e’tibor berishimiz 
lozimligi haqida fikr yuritaylik. Dastlab, e’tiborimizni butun jahon diqqat e’tiborida turgan oqsil 
muammosiga qaratmoqchimiz. Statistik ma’lumotlarga ko’ra: dunyoda oqsil tanqisligi yiliga deyarli 12-15 
mln. tonnani tashkil etadi. Bu bilan bog’liq bo’lgan quyidagi ma’lumotlar sizlarni befarq qoldirmaydi, deb 
o’ylaymiz: Dunyo bo’yicha 850 mln. dan ortiq kishi oqisilga muhtoj, shundan 200 mln. dan ortiqrog’i 5 
yoshda bo’lgan bolalardir. 50 mln. dan ortiq kishi ochlikdan vafot etadi, ulardan 40 mln. dan ortiqrog’i 
yosh bolalardir. 1 sutkada o’rtacha 11000 yosh bola hayotdan ko’z yumadi. Albatta, keltirilgan jumlalar 
har bir insonni larzaga solmay qo’ymaydi. 
Mamlakatimizda, birgina parrandachilik kompleksi 200.000 t ozuqa ishlatadi, bu ozuqaga 20000 t 
oqsil vitaminli kompleks, 200 t amilaza, 200 t stellyuloza, 80 t lizin va 60 t metionin qo’shish kerak bo’ladi. 
Olimlar aniqlashicha, nonda oqsil miqdori unchalik ko’p emas : javdar unidan tayyorlangan nonning 
100 grammida hammasi bo’lib - 6,5 grammgacha, bug’doy unidan tayyorlangan nonda – 8,3 gramm oqsil 
bo’ladi, xolos. Biroq, olimlar o’rta yoshli kishining bir kunda 450 g non eyishi bilan oladigan oqsil miqdori 
bor – yo’g’i 29 grammga, ya’ni uning o’rtacha sutkalik extiyojining uchdan biriga teng kelar ekan. 
Shuningdek, nonda lizin, triptofan, metionin etishmaydi. Umuman bug’doy nonining biologik qiymati 38 
% ni tashkil etsa, oqsilning sof parchalanishi 33 % ga teng. Xo’sh, qanday usullar bilan nonning biologik 
samaradaorligini oshirish mumkin? 
Bunda bizga yana biotexnologik jarayon orqali olingan lizin yordam berishi mumkin. Olimlar 
ta’kidlashlaricha, 1 tonna unga atigi 150 gramm lizin qo’shilganda nondagi oqsil sifati keskin oshishi 
aniqlangan. Umuman, biotexnologiya va sanoat mikrobiologiyasining rivojlanishi faqat ko’p tonnali 
qimmatli ozuqa ishlab chiqarishni emas, balki turli xildagi fiziologik faol moddalar ishlab chiqarish 
imkonini ham beradi. 
Ayni paytda biotexnologik ishlab chiqarish amaliyotida quyidagi shirin ta’m beruvchi mahsulotlar 
ishlab chiqarilmoqda. Aspartam 200, Stevozid 150,0, Taumatin – 3000 marotaba shirinligi saxarozadan 
yuqori va bularning barchasini foydali genlari ichak tayoqchasi bakteriyasiga transformastiya qilingan va 
sanoatda foydalanilmoqda. 

---

O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng qishloq xo’jaligiga bo’lgan munosabat 
tubdan o’zgardi. Shu boisdan jahon miqyosida xalq xo’jaligida keng ko’lamda qo’llanilayotgan 
biotexnologiya fanining yutuqlarini mukammal egallash va bu fan usullarini amaliyotga tadbiq etish katta 
ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. 
Mamlakatimiz ravnaqi, uning iqtisodini yanada oshirish maqsadida eng avvalo quyidagi 
biopreparatlarni 
ishlab 
chiqarishni 
yo’lga 
qo’ymoq 
zarur: 
1.Oziq-ovqat va chorvachilik uchun oqsil moddalari; 
2.Aminokislotalar; 
3.Organik kislotalar (limon kislotasi va uni o’rnini bosadiganlar); 
4.Antibiotiklar (birinchi navbatda 4-5 avlodga mansub antibiotiklar); 
5.Vitaminlar; 
6.O’simliklarni himoya qilish vositalari ishlab chiqarish. 
Olimlarimizni, qolaversa, bugungi kunda ta’lim olayotgan talabalarni oldilariga qo’yiladigan ko’p 
sonli masalalarni eng dolzarblari yuqoridagilardan iborat. 
Biologiya biotexnologiyaning dastlabki yutuqlari. 
1. 1973 yil Birinchi gen klonlangan. 
2. Birinchi bakteriya genlarini klonlash ekspressiyasi amalga oshirildi. 
3.1975 yil Birinchi gibridoma yaratilgan. 
4.1976 yil Rekombinant DNK texnologiyasidan ishlab chiqarishda foydalanish boshlangan. 
5. 1980 yil Gen muhandisli usullari yordamida olingan mikroorganizm shtammlarini patentlash 
haqidagi qaror qabul qilingan. 
6. 1981 yil Monoklonal antitela to’plamlaridan foydalanish mumkinligi to’g’risidagi qaror qabul 
qilingan. Birinchi marta genlarni avtomatik sintezatori sotuvga chiqarildi. 
7. 1982 yil Tibbiyotda rekombinant DNK - insulini va hayvonlar uchun birinchi rekombinant DNK 
dan foydalanishga ruxsat berildi. 
8. 1983 yil Birinchi marotoba gen ekspressiyasidan bir o’simlikdan boshqa turida foydalanish 
mumkinligi isbotlandi. 
2-ilova
Mavzu bo‘yicha nazorat savollari.
1.Hujayra nazariyasi va uning yaratilish tarixi haqida gapirib bering.
2.Hujayralarning gomologikligi deganda nimani tushunasiz?
3.O'zbekistonda sitologiya fanining rivojlanishi. 4 Hujayra shakli va o'lchamlari.
5. Sitologiya fani oldida turgan qanday muammolar bor?
3-ilova
Mavzu bo‘yicha foydalanilgan adabiyotlar.
1. Alberts B., Brey D. i dr. Molekulyarnaya biologiya kletki. 3 t. M ., “Mir”, 1996, 400b. 2. 
Atabekova A.I.,Ustinova E.I. Sitologiya rasteniy, “Agropromizdat”, M., 1987, 244b.
3. Bilich G.L. Biologiya, sitologiya, gistologiya, anatomiya cheloveka. Sankt-Peterburg,
“Soyuz”, 2001, 445b.

---