Toshkent kimyo-texnologiya institutining yangier filiali получение ns -удобрения на основе плава нитрата аммония и природного гипса ингичкалинского месторождения

Adabiyotlar 
1. 2019-2024 yillarda mamlakatda oziq-ovqat xavfsizligini taminlash milliy dasturini tasdiqlash 
to’grisida O’zbekiston Respublikasi vazirlar maxkamasining qarori. 
2. project.gov.uz

---

382 
SEMENT ISHLAB CHIQARISHDA AJRALIB CHIQAYOTGAN CHANG VA GAZLARNI 
TOZALASH 
1
bak.
 
Izzatullayev A.A., 
1
kat.o’q. Xalilov M.N.,
2
 Pirimov T. J. 
1
Toshkent kimyo-texnologiya institute Yangiyer filiali, O’zR FA 
 
O’zbekiston Respublikasida sement ishlab chiqarish sanoatining rivojlanishi, mamlakatni 
sementga bo’lgan ehtiyojini qisman qondirdi. Ma'lumot o‘rnida, mamlakatimizda 2020- yilning 9 oy 
ichida Afg‘oniston, Singapur, Rossiya, Xitoy Turkiya va boshqa bir qator xorijiy davlatlarga qiymati 
24,2 mln. AQSh dollariga teng bo‘lgan sement eksport qilingan. O’z navbatida yurtimizga 
Qozog’iston, Tojikiston, Qirg’iz Respublikasi, Eron, Rossiya va boshqa davlatlardan qiymati 87,0 
mln. AQSh dollariga teng bo‘lgan sement mahsuloti import qilingan. Bundan ko’rinib turibtiki 
sementga bo’lgan ehtiyoj Respublikamizda ko’plab sement ishlab chiqaradigan korxonalar bunyod 
etish zarurligini ko’rsatadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda sementni “quruq” usulda ishlab chiqarish 
tayyorlanayotgan jami mahsulotning 50 foizini tashkil etsa, ayni vaqtda bir qator xorijiy 
mamlakatlarda mazkur usul yetakchi hisoblanadi. Jumladan bu usul salmog’i Germaniyada 90%, 
Yaponiyada 78%, Vengriyada 55%, Bolgariyada 45%, AQSH da 42% ni tashkil etadi. Respublikamiz 
korxonalarida sement tayyorlashning bunday usulini joriy etish, so’zsiz katta iqtisodiy samara beradi. 
Sement ishlab chiqarish jarayonida chang va turli gazlar hosil bo’ladi. Changlarni turli filtrlar 
yordamida ushlab qolib ekologiyaga chiqishini oldi olinadi. Lekin sement ishlab chiqarish 
korxonalarida chiqayotgan CO
2
gazi tog’ridan tog’ri ekologiyaga qo’yib yuborilmoqda. Bu esa 
ekologiyaga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Mualiflar tomonidan karbonat angidrid gazi asosida yoqilg’i, plastmassa, qurilish ashyolari, 
tuproqshunoslik mahsulotlari, o’rmon xo’jaligi uchun kimyoviy moddalar,quruq muz kabilarni ishlab 
chiqarish singari imkoniyatlarni chamalaydigan 10 xil qayta ishlash usulini tahlil qilib chiqqanlar. 
Tadqiqotga ko’ra, tahlil qilib chiqilgan 10 xil usulning har biri yiliga 0,5 gigatonna CO
2
gazini tutib 
qolish va foydali mahsulotga aylantirish mumkin ekanligi o’rganilgan [1]. Iqtisodiy tomondan 
karbonat angidridning har bir tonnasi o’rtacha 100 AQSH dollaridan kamroqqa tushishi hisoblangan. 
Yuqorida mualiflar tomonidan o’rganilgan ma’lumotlar asosida biz Respublikamizda mavjud 
sement zavodlaridan ajralib chiqayotgan karbonat angidrid (-78,5
0
C, d=1,98 kg/m
3
) gazini 
o’rganishga qaror qildik. Shunday sement zavodlardan biri “Jizzax sement zavodi” AJ hisoblanadi. 
Jizzax sement zavodida sement ishlab chiqarishda asosan quyidagi xom ashyolardan foydalaniladi: 
oxaktosh (izvestniyak), lyos (soz tuproq) va temir tarkibli kuyundilardan foydalaniladi[2]. Ajralib 
chiqayotgan karbonat angidrid gazini miqdorini hisoblashda xom ashyolarning kimyoviy tarkibini 
bilish zarur (1-jadval). 
Sement ishlab chiqarish texnologiyasi yuqorida keltirilgan xom ashyolarni tegirmonlarda 
maydalab, ularni aylanma pechlarda 1450 
0
C gacha qizdirishga asoslangan. Qizdirish jarayonida CO
2
gazi asosan oxaktoshni asosiy tarkibi hisoblanmish CaCO
3
dan xosil bo’ladi. Yana qisman soz tuproq 
hamda temir kuyindisi tarkibidagi oxaktoshdan va dalomitdan hosil bo’ladi. Aylanma pechlarda 
qizdirish uchun tabiiy gazdan foydalaniladi. Tabiiy gaz ham yonganda CO
2
gazi hosil bo’ladi. Shu 
ma’lumotlarga asoslanib sement zavodlarda ajralib chiqayotgan karbonat angidrid gazini o’rganishga 
qaror qildik.Birinchi navbatda karerdan keltirilgan oxaktoshni drobilkada maydalab 30 gr tortib 
olinadi va 1 soatga quritish shkafiga qo’yiladi. Quritilgan oxaktoshni halqali tegirmonda maydalab 
olinadi. 
Jadval-1 
Tarkibiy qism 
Oxaktosh 
Soz tuproq 
Temir 
kuyindisi 
Xom ashyo 
uni 
SiO
2
3.76 
52.30 
35.52 
13.57 
Al
2
O
3
1.10 
24.70 
6.32 
3.05 
Fe
2
O
3
0.66 
6.10 
45.41 
2.31 
CaO 
52.46 
4.40 
- 
40.67 

---

383 
MgO 
1.23 
0.10 
- 
1.12 
K
2
O 
0.18 
0.40 
- 
0.07 
Na
2
O 
0.22 
0.40 
- 
0.56 
SO
3
0.01 
1.10 
- 
0.45 
Namlik 
- 
- 
12.75 
- 
Qizdirilganda 
yo’qotilgan massa 
40.38 
10.40 
- 
35.92 
Jami 
100 
100 
100 
100 
Maydalangan oxaktoshdan 1 gr tortib olib mufel pechiga 975
0
C ga 30 minut qo’yiladi. Unda 
oxaktosh quyidagicha parchalanadi:
CaCO
3
→CaO+CO
2
. 
Yarim soatdan keyin tigel mufel pechdan olinadi va xona haroratigacha sovitiladi. Sovutilgan tigel 
massasi aniqlanib boshlang’ich massadan ayriladi va hisoblash bajariladi. Hisoblash natijasida 
oxaktoshning yo’qotilgan massasi 43,5 % va oxaktoshning tozalik darajasi 98,8% ekanligi aniqlandi. 
Keyingi tajriba tik tegirmonda maydalangan xom ashyo unini ya’ni sement ishlab chiqarishda 
foydalanilayotgan xomashyolar (oxaktosh, soz tuproq, temir kuyundisi) ni tik tegirmonda maydalab 
tayyorlangan xom ashyo unini yo’qotilgan massasini xisoblashdan iborat. Buning uchun tik 
tegirmondan keltirilgan xom ashyo unidan 1 gr tortib olib mufel pechiga 950 
0
C ga 30 minutga 
qo’yiladi. Yarim soatdan keyin tigel mufel pechidan olinadi va xona haroratigacha sovitiladi. 
Sovutilgan tigel massasi tortiladi va boshlang’ich massadan ayrilib hisoblash bajariladi. Hisoblash 
natijasida xom ashyo unini yo’qotilgan massasi 35 % ekanligi aniqlandi. Xom ashyo unini tarkibida 
CO
2 
gazidan boshqa gazlar (NO, CO, NO
2
va h) va organik moddalar ham bo’ladi. Shuning uchun 
yo’qotilgan massaning hammasi ham CO
2
hisoblanmaydi. Yuqorida o’tkazilgan tajribalar asosida 
ajralib chiqayotkan CO
2
gazini miqdorini hisoblash mumkin. Siklonga soatiga 277 tonna xomashyo 
uni kirishini inobatga olib ajralib chiqayotgan CO
2
miqdori hisoblanadi. Yuqoridagi Jadval-1 da 
xomashyo uni qizdirilganda yo’qotilgan massasi 35,9 % ekanligi keltirilgan.Bu yerda qizdirilganda 
yo’qotilgan massa xomashyo unini tarkibidagi gazlarni hisobiga bo’ladi Xomashyo unini tarkibida 
CO
2
dan tashqari qisman boshqa gazlar bo’ladi. Shunga asosan yo’qotilgan massani 5,9 % ni organik 
va boshqa gazlar desak. Qolgan 30 % CO
2
gaz ekanligini inobatga olib ajralib chiqayotgan CO
2
miqdorini quyidagi 2- jadvalda keltirish mumkin:
Jadval-2