Toshkent moliya instituti bank ishi fakulteti

1- Banklararo hisob-kitoblarning mazmuni va ularning rivojlanishi 
Hozirgi kunda respublikamiz bank tizimi o’z ichiga bir necha turdagi banklarni 
oladi. Bular aktsiyador, xususiy, qo’shma, impoteka va davlat banklaridir. Bu 
tijorat banklarining har biri turli mulkchilik shakllariga tegishli bo’lgan korxona, 
tashkilot, muassasalarga hamda yuridik maqomga ega bo’lmagan tadbirkorlar va 
jismoniy shaxslarga xizmat ko’satadi. Banklar tomonidan xalq xo’jaligiga xizmat 
ko’rsatish jarayonida banklararo munosabatlar vujudga keladi. Banklararo 
munosabatlar banklararo hisob-kitoblar (oborotlar) orqali olib boriladi. Banklararo 
oborotlarning mazmuni shundan iboratki, bir bank xizmatidan foydalanuvchi 
korxonaning talab qiluvchiga saqlanadigan hisobvarag’idan boshqa hisobvarag’iga 
hujjatda ko’rsatilgan summa buxgalteriya yozuvlari orqali o’tkaziladi.
Demak, bir - birlari bilan hisob-kitoblarni yurituvchi korxonalarining 
hisobvaraqlari turli banklarda joylashganligi ikkita bank o’rtasidagi hisob - 
kitoblarni yuzaga keltiradi. Agar o’zaro aloqada bo’lgan korxonalarning har ikkisi 
bitta bank xizmatidan foydalansalar, u holda banklararo oborotlar vujudga 
kelmaydi. Unda pul o’tkazish operatsiyalari bir bankning o’zida amalga oshiriladi.
Iqtisodiyotda etkazib beruvchilar va mahsulot iste'molchilari o'rtasida naqd 
pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish banklar o'rtasidagi o'zaro hisob-kitoblarni 
belgilaydi. Banklararo hisob-kitoblar to'lovchi va pul oluvchiga turli banklar 
tomonidan xizmat ko'rsatilganda, shuningdek banklarning o'zaro kreditlashida 
yuzaga keladi. Banklararo hisob-kitoblar kredit tashkilotlari va ularning filiallari 
o'rtasidagi hisob-kitoblar to'plamidir. Banklararo hisob-kitoblarning ikkala darajasi 
ham umumiy xususiyatlarga, ham ma'lum farqlarga ega. Kredit tashkilotlari 
o'rtasidagi munosabatlarning ushbu turlari tashkilot shakli va iqtisodiy mazmuni 
jihatidan farq qiladi. 
Tashkiliy farqlar shundan iboratki, kredit tashkilotlari o'rtasidagi hisob-
kitoblarda iqtisodiy jihatdan alohida sub'ektlar o'rtasidagi munosabatlar amalga 
oshiriladi va filiallararo hisob-kitoblar bitta bank chegaralarida amalga oshiriladi. 
Eng muhimi, ushbu turdagi hisob-kitoblarning iqtisodiy mazmuni bo'yicha farqi. 

---

2
Kredit tashkilotlari va filiallararo hisob-kitoblar o'rtasidagi hisob-kitoblarning 
ichki mazmuni to'lov chegarasi, ishtirokchilar o'rtasidagi munosabatlar usuli va 
hisob-kitoblarni amalga oshirish texnikasi bilan tavsiflanadi. To'lov chegarasi 
deganda pul o'tkazmasi uchun mumkin bo'lgan maksimal pul miqdori tushuniladi. 
Interfilial operatsiyalarda bu miqdor aslida cheklanmagan. Kredit tashkilotlari 
o'rtasidagi to'lovlar faqat mavjud bo'lgan mablag'lar doirasida amalga oshirilishi 
mumkin. 
Hisob — kitoblarning qonuniy mustaqil ishtirokchilari-kredit tashkilotlari — 
mablag'larni joylashtirish manbalari va usullarini mustaqil ravishda belgilaydilar. 
Binobarin, banklararo munosabatlar faqat shartnoma asosida yuzaga kelishi 
mumkin. Filiallararo munosabatlar, shu jumladan hisob-kitoblar, bosh bank 
tomonidan uning barcha bo'linmalari uchun belgilangan yagona qoidalarga 
asoslanadi. Banklar o'rtasida hisob-kitob operatsiyalarini qurish texnikasidagi 
farqlar ularning munosabatlari usulidan kelib chiqadi. Bitta bankning filiallari 
to'lov usullarini tanlashda juda cheklangan. 
Banklararo hisob-kitoblarni amalga oshirish alohida bank muassasalari o'rtasida 
pul o'tkazmalarini o'z ichiga oladi. Tarjima operatsiyasining bajarilishi ushbu 
operatsiyada ishtirok etadigan barcha tomonlar uchun majburiy bo'lgan 
belgilangan qoidalar doirasida amalga oshiriladi. Shunday qilib, banklararo hisob - 
kitoblarni tashkil etish banklar o'rtasida yuzaga keladigan o'ziga xos 
munosabatlarga-vakillik munosabatlariga asoslanadi. Banklararo hisob-kitoblarni 
amalga oshirishda uchta asosiy usul qo'llaniladi.
Operatsiyalarni boshlagan bankdagi oborotlar boshlang’ich bank oborotlari 
deyiladi. Operatsiyalarni tugallangan bankdagi oborotlar yakuniy oborotlar 
deyiladi. Har bir boshlang’ich oborotga yakuniy oborot mos kelishi shart.
Respublikamiz banklari o’rtasidagi banklararo hisob-kitoblarni o’tkazish tartibi 
bir necha marta o’zgartirilgan.
O’tgan asr 80-yillarining oxiri 90-yillarning boshlarigacha barcha banklar 
davlat mulki bo’lib bir pog’onali bank tizimi mavjud edi. Banklararo hisob-
2
https://xreferat.com/7/2679-1-mezhbankovskie-raschety.html 

---

kitoblarni olib borish bevosita to’g’ridan-to’g’ri bir bankdan ikkinchi bankka 
to’lov hujjatlarini jo’natish orqali olib boriladi. Hujjatlarni jo’natish pochta yoki 
telegraf orqali amalga oshirilar edi. Buning uchun boshqa bankka jo’natilishi 
lozim bo’lgan hujjatlar asosida «avizo», ya’ni ogohnoma tuzilib kerakli bankka 
jo’natilar edi. Avizolar debet va kredit avizolarga bo’linardi. Boshlang’ich 
oborotlar 830 hisobvaraqda (joriy yilning boshlangich avizolari) yakuniy oborotlar 
840 hisobvaraqda (joriy yilning yakuniy avizolari) olib borilar edi. Banklararo 
hisob-kitoblar hisoblash markazida nazorat qilinar edi.
90-yillarning boshlaridan banklararo hisob-kitoblarni olib borish uchun hisob 
markazlari (raschetniy tsentr) ochildi. Bir yil o’tgandan so’ng ularning o’rnida 
kliring markazlari tashkil etildi. Lekin ularning nomi o’zgargani bilan funktsiyalari 
bir xil edi, ya’ni ular banklar o’rtasidagi hisobkitoblarni tashkil qilar edilar. Bir 
shahardagi hisob-kitoblarni olib borish uchun 871-hisob raqami (bir shahar 
ichidagi banklararo o’zaro hisob-kitoblar) dan foydalanilar edi. Turli shaharlarda 
joylashgan banklar bir-birlariga vakillik hisobvarag’i ochib o’zaro munosabatlari 
shu hisobvaraqlari orqali olib borilar edi.
1995 yilda Markaziy bank tomonidan xalq xo’jaligida hisob-kitoblarni 
tezlashtirish maqsadida barcha hududiy Markaziy bank boshqarmalari qoshida 
hisob-markazlari tashkil etish haqida qaror qabul qilindi. Kliring markazlari 
tugatildi. Pochta orqali jo’natiladitgan ogoxnomalar ham bekor qilindi. Yangi 
hisob-kitob tizimi «elektron pochta» to’lov tizimi joriy etildi.

---